18 октябрьыште Звенигово районысо Красногорский библиотекыште «Мушмарий сескем» клубын черетан заседанийже лийын. Тудо Марий АССР культурын сулло пашаеҥже, Кугу Отечественный сарын участникше, писатель, кусарыше, журналист да педагог Александр Степанович Ятмановын (А.Мичурин-Азмекей) шушаш 110 ияш юбилейжылан пӧлеклалтын.
Библиотеке пашаеҥ-влак землякыштлан пӧлеклалтше стенд ден презентацийым ямдыленыт, клубын участникше-шамыч писательын произведенийлаж гыч ужаш-влакым устан лудыныт. Мероприятийыште Красногорский посёлкысо 2-шо №-ан школышто тунемше-влакат лийыныт, мотор марий вургеман изи ӱдыр-шамыч ава нерген мурым муреныт – тудыжо Ӱдырамаш пиалын кечыжлан лачеш толын да залыште шинчыше ӱдырамаш-шамычлан пӧлек семын йоҥген. Тыште чыланат марла мутланеныт – таче кечылан тидыжак шергакан!
Мероприятийым клубын еҥже Таисия Смирнова почо. Тудо А.Мичурин-Азмекейын «Шочмо верем, моторем» ойлымашыж гыч ужашым сылнын лудо, но мучаш мартежак огыл… Шочмо-кушмо вер нерген тынар чын да чоным пыштен возымо произведений кумылжым тодыльо, да ӱдырамаш эсогыл шортын колтыш. «Нелеш ида нал… Самырыкем годым тидын нерген шоналтенат омыл, ийготым погымо семын веле умылем – шочмо вер да ача-ава деч шерге нимо уке», – мане. Тыгодым йоча-влак икте-весыштым кожганен ончальыч. Семынышт мом шоналтышт, варажымат мом мутланышт – ынде шкешт гына палат. Но ковашт ийготан пагалыме еҥын шомакшым ушышкышт пыштышт, шонем.
Книгагудым вуйлатыше Алевтина Семенова писатель А.Мичурин-Азмекейн нерген докладым ыштыш, тудым кажныже шӱлалташ тоштде гаяк колыштна. Школым тунем пытарымемлан 31 ият эртыш, сандене пӱртӱс мурызын илыш корныжым, возымо произведенийлажым шарналташ мыланемат пиал ыле. Тыгодым йорло кресаньык еш, марий ял да калык гыч лекше рвезын илышыште шкем мумыжлан веле огыл, тыгак почешыже пеш ямле кышам кодымыжлан кугешнен куанышым.
– Землякна Александр Мичурин-Азмекейын илыш корныжо неле, йыжыҥан да тыгодымак оҥай лийын. Рвезе 1912 ий 29 октябрьыште Звенигово районысо Изи Моламас ялыште вич йочан пеш нужна кресаньык ешыште шочын. Чакмарий земский училищыште, Какшамарий ялозанлык школышто тунемын. 1930 ийыште Марий педагогический техникумыш пурен, но яллаште туныктышо-влакын ситыдымыштлан кӧра тудым Волжский районысо Усола Корамас школыш тӱҥалтыш класслаште туныкташ колтеныт. Икмыняр жап гыч Марий педагогический институт пеленысе курсым тунемын пытарен, – палдарыш Алевтина Александровна. – 1934 ий марте шымияш школын директоржо, Марий АССР-ын Звенигово районысо калык образований отделжын инспекторжо лийын. 1937 ийыште Йошкар Армий радам гыч толмекше, «Марий коммуна» республиканский газет редакцийыште, Марий книга савыктышыште ыштен. 1942 ийыште запасыште улшо офицерым адакат Йошкар Армийыш налыныт. Кугу Отечественный сар ийлаште тудо взводын командирже, рото командирын полышкалышыже лийын. Нелын сусырген, пленыш логалын. 1945 ийыште шочмо кундемыш пӧртылмекше, Марий книга савыктышыште редакторлан, Марий радиошто корреспондентлан, «Ончыко» журналыште литературный редакторлан ыштен.
Изаже-влакын сылнымут саскаштым ужын, Александр 15 ияшак возаш тӱҥалын. Икымше ойлымашыже «У вий» журналыште печатлалтын, а «Патриот-шамыч» лӱман икымше книгаже 1940 ийыште савыкталтын.
А.Мичурин-Азмекей военно-патриотический темыланат шуко возен, тыгак руш писатель-шамычын произведенийлаштым марлашке кусарен. А шкенжын ойлымашыже-шамыч руш, татар, чуваш, мордва, коми, эстон, финн да венгр йылмыла дене савыкталтыныт. Шукынжо тудым Провой кундемысе эҥер ден ер-влакын, олык ден чодыран илышышт нерген сӧралын возышо писатель семын палена. Книгагудыштына «Чодырасе сӱан», «Тул воктене», «Пӱртӱс муро» гай книгаже-шамычым кызытат налын лудшо-шамыч улыт. Пӱртӱс нерген тынар шуко да оҥай ойлымашым марла возышыжо тетла лийынжат огыл! – землякше нерген кугешнен палемдыш А.Семенова.
Пеш чын каласыш. Вет арам огыл А.Мичурин-Азмекейым марий сылнымутым вияҥдымаште суапшылан МАССР Верховный Советын президиумжын Чап кагазше дене палемденыт, «Марий АССР культурын сулло пашаеҥже» лӱмым пуэныт. Пагалыме писатель 73 ий марте ик тылзе илен шуктен огыл, илыш гыч 1985 ий 29 сентябрьыште каен. Тудым шочмо верыштыже тоеныт.
* * *
А.Семенова книгагудышто эртарыме кажне мероприятийыш йочасадыш да школыш коштшо ӱдыр-рвезе-влакым ӱжеш. Нунын кокла гыч иктышт ончышо улыт гын, весышт – артист. Ты ганат шӱдыр гай вич ӱдыр марий мурым туге куанен йоҥгалтарыш – койышыштым ончен, йӱкыштым колыштын, чонем кавашке шумеш юарлен нӧлталте. Алевтина Александровнам икшыве-влакым марий писатель да произведений-шамыч дене палдарымыжлан, нунылан шочмо йылме дене мутланаш, мураш да марла кушташ йӧным ыштымыжлан, мероприятийлашке ушнымыштлан кеч кампет дене сийлен тауштымыжлан мокталташ гына кодеш. Тидым нимыняр кугемдыде возем. Чаманен палемдем, шочмо кундемын да калыкын ончыкылыкышт верч чон йӱлен пашам ыштыше тыгай еҥ-шамычын радамышт республикыштына ий еда катыкемын толеш.
– Эше икмыняр ий ончыч йочасад да школ-влак дене кылна моткоч пеҥгыде ыле. Шуко мероприятийым пырля эртаренна. Ӱдыр-рвезе-шамыч библиотекыш кумылын коштыныт, мероприятийлашкат куанен ушненыт. Вараже посёлкышто марла мутланыше-влак ӱмбак шӧрынрак ончаш тӱҥальыч, школлаште шочмо йылме дене урок-влакым шагалемдышт, коронавирусын пандемийжат шке пашажым шуктыш… Кызыт йоча-влак дене пырля марий мероприятийым эртараш нелырак лийын. Рушаҥыныт. Марла мутланаш вожылыт. Сандене южо мероприятий деч вара кумыл нӧлтмӧ олмеш, нойымым гына шижам. Эше идалыкат пеле жап пашам ыштем да вара сулен налме канышыш лектам, – мане А.Семенова.
* * *
Кызыт тыге ойла, а пенсий ийготыш шумекше, пашам ышташ кумылжо утыр лектеш, Алевтина Александровна шотышто шоналтышым… Но кая гынат, шкеж деч начаржак огыл алмаштышым кода – тиде книгагудыштак вӱдышӧ библиотекарьлан ыштыше Татьяна ӱдыржӧ аваж гаяк марий шӱлышан. А.Мичурин-Азмекейын «Мирон кугызан ойлымыжо» ойлымашым туге лудо – чылт артист! Пылышан упшым, шокшо тельняшкым, жилетым, йолашым да кемым чиен, пондашым пижыктен, вачыж гоч куршым сакалтен – чылт кочай! «Первый маскам мый пычал дене огыл, а шӱлышем дене пуштынам… Чытыза, шоягоремдам ида удыркале!» манмыж деч вара залыште шинчыше-шамыч, тиде ынде мом тугайым каласа маншыла, икте-весыштым ӧрын ончальыч да шыпланышт. Шкат паледа, тиде ойлымашым воштылде лудашат, колышташат огеш лий, сандене залыште ончыч хи-хи, ха-ха веле шоктыш гын, вараже лот-лот-лот шергылте. «Мирон кугызалан» веле нипочом – ик ганат шыргыжалде, кидшым солкален-лупшкеден, чурийжым вашталтылын, мучаш марте лудын пытарыш. Залыште совым кырыме йӱк кӱдырчӧ гай шергылте. А мый шоналтышым, вет тыгай шотан выступленият йоча-влакым марий произведений-шамычым лудаш огыл гын, колышташ кумылаҥден кертеш.
Мероприятийым Валентина Кириллова ден Галина Степановат сылне мурышт дене сӧрастарышт, а гармонь ден баяным Василий Фёдоров шоктыш. Чапланыше писатель А.Мичурин-Азмекейым шочмо кундемыштыже марий-влак коклаште порын шарналтыме кас ик шӱлыш дене эртыш да кажнын чоныш пуйто шокшо юапым пыштыш.
* * *
Школышто тунеммем годым А.Мичурин-Азмекейын книгаже-влакым мыят кумылын лудынам. Ялыште иленам, пӱртӱсын ик изи ужашыже улмем шижынам, сандене тиде теме дене серымыже утларак келшен. А кызыт тылеч ончычсо орфографий, верысе диалект дене возымыжо чонемлан лишыл – могай мотор да поян йылме! Шочмо кундемын пӱртӱсшӧ нерген лудат да, чынжымак, кумылет тодылалтеш, вет шке жапыштыже чыла тидым ужмо да шижме, молемын кертмыжым гына умылымо огыл. Тыгай произведений-влак дене кызытсе йоча-влакымат палдараш гын, сай ыле, шонем. Кузе? Да кеч Красногорский книгагудын пашаеҥышт-шамыч семын. Теве тыгай шонымаш дене лектым «Мушмарий сескем» клубын заседанийже гыч.
Маргарита ИВАНОВА
Авторын фотожо
