Йӱштӧ Кугызан илемыштыже «йомак корно» дене коштмо годым кӧм гына от вашлий?! Вувер кува, Киямат ӱдыр, Сонарзе, Маска тӱрлӧ модыш дене модыктат, таҥасымашым эртарат, кӱлеш гын, шылталенат налыт, воштылтаратат.
А эше нунын коклаште Мужаҥче ден Эмлызе улыт. Кодшо ийын декабрь кыдалне Йӱштӧ Кугыза деке унала мийыме годым республикнан ик эн юалге кундемыштыже, ом шылте, моткоч чот кылменам ыле! Тиде амал денак икмыняр жап пыкшеак чытен коштмеке, вараже ыраш шокшо пӧртыш пурышым. А тушто лачак тиде эмлызе ӱдырамаш ыле. Тыгай йӧн дене кузе от пайдалане?! Тыге ырен шинчыме жапыште Людмила Владимировна Яндулова дене рада-амлынак мутланышна. А тудын нерген утларак пален налаш кумылан-влак шагалынжак огытыл, очыни. Молан манаш гын ты рольым кумшо ий модмыж жапыште тиде ӱдырамаш шуко еҥым вашлийын ужатен, нунылан шудо дене эмлалтме шотышто ой-каҥаш дене полшен. Сандене таче «Ӱдырамаш корно» мужыр лаштыкнан унаже лач тудо улмылан ятырын куанат, шонена.
– Людмила Владимировна, Йӱштӧ Кугызан илемышкыже пашам ышташ кузе логалында? Тидын марте шуктымо сомылда тыгайрак сынанак улмаш да сандене ӱжыныт мо?
– Шудо дене эмлышын рольжым мый кумшо ий шуктем. Але марте изирак леваш гай веле лийын гын, кодшо ийын чапле пӧртым ыштен пуэныт. Кеч тӱрысшак шуктымо огыл, вет тушто ончыкыжым эше коҥга лийшаш. Тыгак полкылам сакышаш улыт. Тушко вараже чайым шолташ, настойым ышташ могай шудым, емыж-саскам, эсогыл лышташым погаш да кошташ келшен толмым уна ден турист-шамычлан палдараш манын, кажныжым банкылашке оптен, ончыкташ шындылнем.
Тиде рольым такшым кӧ шонен луктын, тыгай шонымаш кӧн вуйыштыжо шочын улмаш – каласенат ом керт. Но мылам шукташ темленыт да тореш лийын омыл. Кеч шкеже ӱмырем мучко манме гаяк верысе совхозышто фермыште пашам ыштенам: комплексыште 15 ий сӧснам онченам, телятницат лийынам, осеменаторланат тыршенам. Пытартыш ныл ийже ушкал ферме вуйлатышылан ыштенам. А сулен налме канышыш лекмеке, яра жапем шагал огыл улмым шотыш налын, мыйым Кукнур тӱвыра пӧрт пелен чумырымо «Пеледыш» ансамбльыш ӱжыныт. Вараже тыште Йӱштӧ Кугызан илемжым почмеке, очыни, тиде амал денак мыламат ты пашам шукташ темленыт.
– А Те такше ончычат шудыжым погенда?
– Погашыже погенам, но чылажымак пален омыл. Мутлан, нужым гын кызытат эреак погем. Шошым тудын гыч шӱрым шолтен кочкына. Мый утларакше шошым эше шочаш тӱҥалше гына нужым погаш тыршем. Вольыкымат, чывымат, комбымат тудым тӱен пукшена. Арам огыл ойлат: нуж шым врачым алмашта. Теве тудын эмлен кертше вийже могай кугу уло! Экскурсийыш толшо икшыве-шамычланат эре ойлем: нуж когарта гынат, тудын деч ида лӱд, молан манаш гын путырак пайдале. Шоналташ гын, мландыже илыше аптеке гай! Кушко ит ончал, чыла вере гаяк пайдале да эмлен кертше виян могай гына шудо, кушкыл, пӱгыльмӧ, поҥго, саска огыт шоч?! А ятырынже чыла тидым тошкен я ужде эртат.
Ме мӧҥгыштӧ вольыкым изишак ашнена да шудым ышташ коштына. Сандене утларакше тыгай годым погем. Тыгак шыжым поҥгылан коштам. Пушеҥгылаште, вондерлаште кӱын шушо емыж-саскам арам кодаш ом тырше. Изиэм годым авам кармывоҥгым погыкта ыле. Тудым кузе кучылтмо шотыштат ойлен. Ынде мыят погем да банкыш темден оптен шындем. Теве кызыт лачак сокшо лектын. Тудым ончыкыжым шӱрем да спирт дене пелыгыч ыштен лугем. Тиде вартышым мый пулвуй, кынервуй корштымо годым йыгем. Тудым такшым йӱашат лиеш, но эше ом тошт, вет содыки путырак кугу аярлан шотлалтеш.
– Эмлызе рольым темлымеке, пелашда, лишыл еҥда-влак мом ойленыт? Тореш лияш темлен огытыл?
– Уке, тореш лияш иктат темлен огыл. Пелашемат чарен огыл. Мӧҥгешла, кай, кеч рвезе калык коклаште, пӱртӱсыштӧ лият, яндар южым шӱлен коштат манын ойлен. Але марте, поснак ӱмаште, Лумӱдырын рольжым утларакше Полина Киндулова модын. Тудо – уныкам. Кызыт Йошкар-Олаште тунемеш да ты сомылыш шагалрак ушна. Тыгак Вувер кувам модшо Нелли Петровна Тойшева Кукнурысо тӱвыра да каныме рӱдерыште художественный вуйлатыше – тулачем. Кугурак ӱдырем тудын шольыжлан марлан лектын. Но родо улына манын, ты пашашке икте-весым виеш манме гай ушымо огыл. Тыге лектын.
– А пелашда кушто пашам ышта? Тӱвыра аланыштак огеш тырше?
– Уке. Совхоз улмо годым тудо электриклан ыштен. А озанлык шаланымеке, ятыр моло пӧръеҥ семын Москвашке чоҥымашке коштын. Кызыт сулен налме канышыште да сурт коклаште шогылтеш.
– Йӱштӧ Кугыза илемыштыже телым «ила», сандене теат ты пагытыштак тушто пашам ыштеда. Тугеже «ой, кажне кечын йӱштыштӧ коштын кылмен черланаш гына огыл ыле!» манын шонен, лӱдын огыдал? Але шудо чайда утарен кода манын ӱшаненда да пуымо рольым модаш тореш лийын огыдал?
– Чынак, мый шудо чай полша манын ӱшанем. Экскурсийыш толшо-влаклан тудым шолтен ямдылымеке, шкежат йӱам. Кужуракын шогем гын, ик гана веле огыл темен подылам. Кастене, чодыра лоҥга гыч толмеке, эше мӱй чайым йӱын малаш возам. Санденак кылмен черланыме нерген шоненат омыл. Юмылан тау, але марте чер пижын огыл.
– А такшым телым кылмен черланаш огыл манын, газетнам лудшо-влаклан, моло еҥлан чылаштлан келшен толшо могай шудо чайым йӱаш але иктаж вес йӧнлан эҥерташ темледа?
– Мый ойлышым: нуж дене пайдаланаш йӧратем. Сандене тыгай годымат нуж вӱдым ышташ, тыгак арымшудо, полан настойым йӱаш темлем. Чотак кылмыме годым тиде вӱдыш изишак ош аракам але спиртым ешараш да капыш йыгаш лиеш. Чайшудо (душица), вӱршудо (зверобой), пӱртньык, писте лышташ гыч чайым йӱаш темлем. Нуным пырля пышташат лиеш. Но мый гын кажныжым посна шолтен йӱаш пайдалыраклан шотлем. Сандене уна-шамычланат тыгак ямдылаш тыршем.
Ӱшанен пуымо пашам сайынрак шукташ, тӱрлӧ шудо, кушкыл нерген утларак пален налаш, шинчымашым келгемдаш манын, библиотекыште лӱмынак книгам налам, интернетыштат кычалам. Келшен толшыштым посна тетрадьыш возен луктынам да мӧҥгыштӧ уэш-пачаш лудам, шарнен кодаш тыршем, вара каласкалем. Теве эше теҥгече гына куэшинча (чага) нерген кычальым, муым да тетрадьышкем ешарышым. Тушто шуко минеральный шинчал уло, тыгак онкологийым, пагар, йыжыҥ корштымым пытараш полша манын возымо. Эше йол кылмыме деч йолчием кӧргыш пышташ лиеш.
– А яра жапыштыда Те мом ышташ йӧратеда?
– Яра жапше кызыт шагалрак. Адакшым ялыште илет гын, сурт коклаште сомыл эре уло, ыштен гына шукто. Ончыч тидым-тудым пидам ыле. Пытартыш жапыште кид парня лу, йыжыҥ йӧсландараш тӱҥалыныт. Кужу жап фермыште ыштыме «арам» лийын огыл. Туге гынат носким, пижым эшежым эркын пидаш тӧчем.
– Экскурсийыш толшо-влак коклаште иктаж-мо дене ушеш кодшо еҥ-влак лийыныт?
– Тӱҥ шотышто еҥ-шамыч шкеныштым шып, тыматлын кучаш тыршат, шуко огыт мутлане. Но шукерте огыл Йошкар-Ола гыч ик тӱшка толын кайыш. Нунын коклаште ава ден инвалид ӱдыржӧ улыт ыле. Ӱдыржӧ палдарыш: «Ме ӱмаштат тышке толынна ыле да тендам шарнен кодынам. Те шудо нерген каласкалышда. Тиде мылам моткочак келшен. Сандене тулеч вара мыят тӱрлӧ шудо ден кушкыл нерген утларак лудаш, шукырак пален налаш тыршаш тӱҥалынам. Тау тыланда». Тыгайым колат да, мутат уке, чонлан сайын чучеш.
Кодшо кечылаште ик изи рвезе ешыж дене толын ыле. Шкенжын ойлымыж почеш, тений икымше классыш кайышаш. Но тудо тунар чолга да ушан эрге! Мый каласкалаш тӱҥальым веле, тудо тунамак ешарен ойлаш пиже! «Тый тунар шуко палет! Мый тыйым тышан кодем – мылам полшаш тӱҥалат!» – ойлем. Тиде рвезе моткоч келшен! Тудым эше кужу жап шарнаш тӱҥалам, очыни. Санденак кызыт шукыж годым ик кечыште кум группо толын кая да калык шуко лиеда гынат, мый пашам ышташ кажне гана чот куаненак коштам! Тиде сомыл чонемлан моткоч келша.
– Кукнурышто Марий Элын тӱҥ Йӱштӧ Кугызаже ила. Тугеже Те тӱҥ эмлызе улыда, лектеш. Тыге гын, лудшына-влаклан, моло еҥлан мом тыланеда?
– Мый пӱртӱсыштӧ шукырак лияш тыланем. Чодыраште, олыкышто лиймыда годым тӱрлӧ пайдале шудым погыза да, тудын дене пайдаланен, тазалыкдам пеҥгыдемдышт.
Любовь Камалетдинова мутланен
