Звенигово илем-влак кокласе книгагудышто Марий Эл Республикын лӱмгечыж вашеш «Радуга национальных культур» проектын кышкарыштыже оҥай мероприятий эртен. Шочмо марий мландыштына шуко тӱрлӧ калык келшен ила. Икте-весым пагалаш, вес калыкым родо семын аклаш мемнам кугезына-влак туныктеныт: «Корныш лектат гын, рушым «земляк», татарым «изай», марийым «родо» ман». Южгунамже ешареныт: «Калыкын кӧ улмыжым шинчымет шуэш гын, илымыжым ончал, йылмыжым тунем».
Ты шӧртньӧ ойым шотыш налын, книгагудо пашаеҥ-влак, пошкудо калыкын илышыже, йӱлаже, историйже дене палыме лияш манын, проектым возенна. Тудын тӱҥ шонымашыже татар калык дене кылым пеҥгыдемдыме, Провой кундемыште илыше кок калыкын, марий ден татарын, историйыштым, йӱла ойыртемыштым, ойпогышт ден тӱвыраштым шымлыме дене кылдалтын.
Мотор шыже кечын книгагудышто тӱрлӧ калык погынен. Нунын коклаште татар йылмым палыше да шочмо калыкын тӱвыражым пагалыше-влакат лийыныт. Теве Рахиля Вафина, Российысе сокыр-влакын ушемыштын пашаеҥже, татар ешыште шочын, самырыкше годсек Провой кундемыште ила. Коеш, шочмо калыкшын йӱлаже – чоныштыжак: коважын ойжым, йоча годсо жапшым шарналтымекыже, шинчаштыже пуйто тул чӱкталтеш, «мый родо-тукымем дене, шке калыкем дене кугешнем» манме шижалтеш. Тиде мероприятийым ямдылыме годым Рахиля Зайнулловна кертмыж семын полшен. Тудо уна-шамычым шке йӱлашт дене вашлийын: чак-чак да мӱй, поро тыланымаш дене.
Кажне еҥлан шочмо йылмыже эн шыма. Суасла мутланымым колат да могай тудо оҥай манын шоналтет. Тидын годымак чонышто вес шижмаш ылыжеш: могай ныжылге да лывырге марий йылмына, чоным лыпландарыше. Кок йылме коклаште икгайлыкшат уло: ойлат, мемнан мутвундынам пуйто нылшӱдӧ утла суас шомак пойдара.
Татар калыкын ойпогыжо йомаклан пеш поян. Суас йочам туныктен моштен, сай корныш виктарен шогымылан кугу тӱткышым ойырен: «Йочан шочмыжлан огыл, а илен моштымыжлан куане. Йочам перен от лыпландаре, муро да йомак, поро шомак дене савыре». Ты гана погынышо-влак, «Кум эрге» калык йомакым колыштын, поро кумыл да паша нерген тӱрлӧ калыкын ойжым шарналтеныт. Пошкудына чыным ойла: «Поро айдеме гына осал пашалан порын вашешта». Кенета толын лекше Бичура дене палыме лийме. Тиде татар калык ойпого гыч персонаж. Бичура шкеж нерген моткоч оҥайын каласкален, «Тюбетейке» модыш дене модыктен.
«Онын шӱлышыжӧ – калыкын чоныштыжо» станцийыште Кул Шариф, Сююмбике, Улу-Мухаммед гай лӱмлӧ еҥ-влакын историйыште кодымо келге кышашт дене палыме лийме.
Вара адакат «Келшымаште – вий» станцийыш логалме. Провой кундемыште тӱрлӧ калык ила. Районышто чот шот дене марий, руш да чуваш-шамыч деч вара татар-шамыч нылымше верыште улыт, сандене мероприятийыш тӱрлӧ калыкын ушнымыжо нигӧм ыш ӧрыктаре. Тошто марий, чуваш да руш калык куштымаш-шамыч деч вара татарла кушташ тунемме. Ойыртем вигак шижалте: тиде калыкын куштымашыже шукырак вийым налеш, палынак писештара.
Куштен-мурымеке, жап каналташ, кован шондыкыш ончалаш. Туштыжо мо гына уке: суасын вучиемже, ӱдырамаш-шамычын чапле тӱрлеман шовычышт, поян сӧрастарыш, намазлык… Тиде станцийыште шуко ум пален налме. Молан вуйчиемышт «тюбетейке» маналтеш, тудо суасын моло тюрк калыкын деч мо дене ойртемалтеш? Суас да марий ватын пайрем вургемыште икгайлык уло мо? Ожно пошкудына-влак могай металл гыч сӧрастарышым ыштен? Кызыт самырык тукым ты йӱлам акла мо?
Умбакыже «Татарстан Республикын историйже гыч лаштык-влак» интеллектуал модыш эртен. Погынышо-шамыч республикын историйже, калыкын тӱвыраж дене кылдалтше йодыш-шамычлан вашмутым тӱшкан кычалыныт. Ӱдыр-влак ончылсакышым кунам чиеныт? Шурале – татар фольклор персонаж, тиде мут мом ончыкта? Сержант Газинур Гафиатуллин, пошкудо калыкын тале эргыже, Матросов семын могай кугу подвигым ыштен?
Татар-шамыч пеҥгыде койыш-шоктышан, пашам йӧратыше, унам ончен моштышо улыт. Уна – эн пагалыме айдеме. «Кӧ шкеж деке унам ок ӱж, илышыштыже куаным ок уж. Куанет уналан – лиеш илышет улан», – маныт нуно. Мероприятийыште, уна-влакым ӱстелтӧрыш шынден, мӱй ден чайым сийлен, чайын пайдаж нерген мутланыме. Мӱйын 77 чер деч арален кертмыж нерген марий ой дене палдарыме. Палена, руш чайым варене дене йӱаш йӧрата гын, суас – шӧр дене, южгунам ӱйым пыштен лугалта, шинчалым шавалта. Амалжым тиде погынымаш рашемдаш полшен. Уна-влак тӱрлӧ черым мо дене да кузе эмлаш кӱлмӧ нерген ятыр каласкаленыт.
Чын, суасат унам марий семынак онча, южгунаме ӱстембаке пытартыш кочкышыжым луктын шында, шунен-шунен пукша да йӱкта. Тудо вет илен моштышо, ончыкылык нерген шонышо – вес гана уна лияш верештеш гын, мыламат тыгак ласка лийже. Тидыже чын. Лач тыге, ваш-ваш умылен, икте-весым пагален веле кылна пеҥгыде, ончыкылыкна волгыдо лиеш.
Надежда БОЯКОВА,
Звенигово илем-влак кокласе библиотекын краеведений секторжым вуйлатыше
Авторын фотожо
