Пӱкшерме дене кылдалтын
Шернур районысо Орехово ялын лӱмжӧ, ик легенде почеш, тыге шочын. Тиде кундемыште йырымваш шуко пӱкшерме кушкын улмаш, да ялын лӱмжымат тудын денак кылденыт. Негызым XVI курымышто Озаҥ ханствын сӱмырлымыж деч вара Атня кундем гыч куснен толшо-влак пыштеныт. 1885 ийыште коло шым суртышто 142 еҥ илен.
Ял воктене архитектур памятниклан шотлалтше, латиндешымше курымышто чоҥымо мардежвакш кызыт мартеат аралалт кодын. Тудын озаже-влак Онисим ден Токпылат лийыныт. Нуным кулак радамыш пуртеныт. 1948 ийыште тиде вакшым у верыш кусареныт. Ынде тудо чот шӱйын да шӧрын каен, шулдыржат камвозын.
Ялыште илыше-влак Соколов ден Смоленцевмыт фамилий кушеч лекме нерген оҥай преданий коштеш. 1750 ий деч вара ик пӧръеҥ оксам ышташ Ижевскыш каен улмаш. Пашашке пураш христианствым налаш кӱлын. Черкыште бачышка тудлан шкенжын Соколов фамилийжым налаш темлен. Тыге Соколовмыт тукым умбакыже тыгай фамилий дене кошташ тӱҥалын.
А Смоленцевмыт фамилий тыге шочын манын ойлат. Ик тукым гыч чоя марий Кугече вашеш муным киш гыч нерынчен ямдылен улмаш. Муно дене модмо годым тудым нигӧат сеҥен кертын огыл. Тыге тудо «смола» мут дене кылдалтше фамилийым налын.
1931 ийыште «Орехов» колхозым почыныт. Кугу Ачамланде сарыш нылле вич еҥ каен, тышечын коло визытше сӧй пасуэш вуйжым пыштен.
Кумло ий – старостылан
Ме тиде ялыште илыше Олег Соколов дене палыме лийна. Ончычшо колхозышто тыглай пашам ыштен. Марий совхоз-техникумышто агрономлан тунем лектын, вара Марпединститутышто шинчымашым заочно поген. Нольыкмарий школышто пашам ыштен, историйым, географийым туныктен, тиде тунемме тӧнежын директоржо лийын. Тылеч вара латкум ий утла Чылдемыр ял администрацийым (ончычсо сельсоветым) вуйлатен. Кумло ий (кодшо шыже марте) Орехово ялыште старостылан ыштен. Пагалыме еҥ.
– Ялна ок пыте, тӱзлана веле, – палдара Олег Никитьевич. – Кызыт коло ныл суртышто 88 еҥ ила. Эн шукыжо 103 еҥ лийын. Кум сурт гына яра шинча. Мо оҥайже: мемнан дене у оралтым чоҥышо-влак огыт шагалем. Вет ме корно ӱмбалне илена, адакшым Шернурышко, кундемнан рӱдӧ илемышкыже, тора огыл. Пытартыш жапыште гына куд пӧртым чоҥымо, тышечын иктыже веле пу гыч ыштыме. Сергей ден Вадим Соколовмыт, Альберт Мамаев, Юрий Фонарев у оралтан лийыч.
Соколовмытын сурт-оралтышт пеҥгыде. Ончычшо самырык мужырлан колхоз Чылдемырыште пачерым пуэн улмаш, но тушто шукак илен огытыл. Орехово ял мучаште, йӧршеш яра мландеш, у суртым шынденыт. Озавате Елизавета Соколова шочынжо Чемей почиҥга ялеш. Марий совхоз-техникумышто ветеринарлан тунем лектын да тыштак лабораторийыште тыршаш тӱҥалын. Марлан лекмекыже, «За коммунизм» колхозын (кызыт «Земледелец» озанлык) сӧсна комплексышкыже толын, вара лу ий ветучасткым вуйлатен. Пенсийыш лекмешкыже, латкум ий, «Акашевский» сурткайык фабрикын инкубаторийыштыже тыгак ветеринар сомылым шуктен.
Кызыт «Акашевский» сурткайык фабрикыште электрослесарьлан пашам ыштыше Александр эргышт дене пырля илат. Тудыжо кидмастар семынат палыме. Кудывечыште икмыняр тракторым, машинам ужна. Тракторыш пижыкташ косилкышт, ворошилкышт уло. Пареҥге каш радам коклам пушкыдемдыме агрегатым, плугым шкежак келыштарен.
Соколовмытын шке мландышт уло. Тушто шукияш шудым ончен куштат. Вет ынде ятыр жап кок ушкалым кучат. Чапле вӱтам нӧлтен шынденыт.
Вольык – ешын эҥертышыже
– Ялна кокла кугытан гынат, латик ушкалым ашнат, – ушна мутланымашке Елизавета Серафимовна. – Мемнан еш да эше Антонина Малинина кок ушкал дене кучена. Шӧрым частный предприниматель пога. Литржылан кумло теҥгем тӱла. Теве пытартыш пел тылзыште латик тӱжем теҥгеашым сдатленам. Ондакше сӧснамат ик вуй дене веле огыл ашныме. Ушкалым Нольыкмарий ял дене пырля кӱтӱшкӧ луктына, черет дене кондыштына. Кызыт кургым ямдылаш нелылык уке, вольыкым шагалын ашнат. Йырым-йыр шудым солаш лиеш. Пырчыланат тургыжланышаш уке, кеч колхоз але фермер деч нал.
Тыште ик социальный учрежденият лийын огыл. Лачак кодшо курымын ныллымше ийлаштыже посна еҥын пӧртыштыжӧ ик классан школым почыныт улмаш. Тудо кужу жапак ыштен огыл. Ял калык паша вер шотышто утыжым ок тургыжлане. Кок ӱдырамаш верысе «Земледелец» тӱшка озанлыкын Чылдемыр комплексыштыже дояркылан ышта, механизаторат уло. Эше шукерте огыл Чылдемырыште комбикорма завод тичмаш куатын ыштен, ятыр продукцийжым эсогыл йот эллашке колтен. Тыште ятыр еҥ тыршен, Орехово гычат коштыныт. Ынде предприятий петырналтын, тыште кеҥежым У Торъял районысо «Первый май» колхоз шудо гыч гранулым ямдыла. Тыгак Шернурысо тӱрлӧ предприятий ден учрежденийлаште тыршат.
Тӱшка паша шулдыран
– Ял калыкна келшен, ваш полшен ила, – ойла Олег Никитьевич. – Тӱшка пашашке рӱж лектына. Теве вольык коштыктымо верым пырля эрыктена. Пӱртӱс газым пуртымо годымат тыршышна, корныш кӱм шарыме годым рӱж лекна. Ял мучаште пӱям ыштышна, тудын гоч Чорай ялыш автомашина денат кудалаш лиеш. Пӱям ышташ тыгак тӱшкан лекна. Ынде тыште ялысе-влак эсогыл карп колым кучат. Шошо еда уремым эрыктена, кеҥежым шудым солена.
Кызыт ялын старостыжлан индивидуальный предприниматель Юрий Мамаев тырша. Шуко техникыже уло, мландымат куча. Ял уремым йӱдым волгалтарыме пашам виктарен колтен ыле. Мийымына кечын паша дене мӱндыр кундемыш каен, сандене тудын дене мутланен ышна керт. Ялысе пошкудыж-влак дене мутланыме гыч пален нална: чолга рвезе, тӱҥалме пашам мучаш марте шукташ тыршыше, калыкым тӱшка пашалан кумылаҥден моштышо.
Ме ончыч тӱшка озанлыкыште техникым виктарыше, ынде сулен налме канышыште улшо Виктор Попко да Геннадий Соколов дене мутланышна. Мутышт почеш, ялын илышыж деч почеш огыт код, тӱшка пашаштат тыршат. Кызыт сад-пакча сомылым ворандарат, ешыштлан полшат.
Снимкыште: ончычсо ветспециалист Елизавета Соколова.
Вячеслав Смоленцевын фотожо
