Россий науко да технологийлан лу ий темме лӱмеш Марий Элыште 6-10 февральыште «Наука 0+» фестиваль эртен. А 8 февральыште Марий кугыжаныш университетыште «NAUKA0+» XIII фестиваль лийын. Тудын тӱҥ шонымашыже – самырык тукымым шымлымаш пашалан кумылаҥдаш. Ты кечын вузыш республикысе общеобразовательный да кыдалаш профессионал образованийым пуышо организацийла гыч тунемше-влак погыненыт. Нунын деке мыят ушнышым да шанче паша дене кылдалтше шуко оҥайым пален нальым…
Ты кечын Марий кугыжаныш университетын Кремлёвский уремыштыже верланыше «П» тунемме корпусшо, чынжымак, мӱкш омартам ушештарен. Икымше да кокымшо пачашысе фойеште вераҥдыме «Ончыкылыкым ыштышыла» лӱман кугу интерактивный ончерыште тошкалаш вер лийын огыл: кушко от нал – пытартыш ийлаште мемнан вуз, техникум, колледж да лицей-влак шанче-инноваций сеҥымашыштым ончыктеныт, у проектышт да разработышт дене палдареныт. Кажныж дене мутланаш, палыме лияш кумыл шочын, но чылашт дене тидым ышташ йӧн лийынжат огыл, вет нуным школышто тунемше ден студент-шамыч авырен шогалыныт да тӱрлӧ йодышым пуэденыт. Туге гынат икмынярже дене мутым вашталтен кертна. Юл кундем кугыжаныш технологий университет Студент конструктор бюрож дене поснак кугешна. Ончерыште тудын ик эн у разработкыжо-влак дене шанче пашаеҥ, сулло изобретатель Игорь Кудрявцев мучашдымын каласкален кертеш, очыни.
– Тиде разработкына «снегоходный беспилотник» маналтеш, – ойлаш тӱҥале тудо. – Тудым йӱштӧ игечыште кучылташ сай але корно укеан кундем гыч, мутлан, черле еҥым кондаш кӱлмӧ годым. Беспилотник тыгай годым кугун полшен ыштен кертеш. Тыгак тудо терроризм ваштареш эртаралтше операцийын але военный задачылам шуктен кертеш. Вес разработкына – начар тазалыкан-влаклан тренажёр, экзоскелет. Тӱняште тыгайже лийын, тудын кӱлешлыкшым пеҥгыдемдыме, сандене меат проектым ямдыленна да тудым кугыжаныш сайлан шотлен. Тыге экзоскелетым ышташ тӱҥалынна, да каласыман: тӱнясе моло разработко дене таҥастарымаште, мемнан тудо ятырлан сайрак, да йодмашат уло.
«Пытартыш жапыште студент конструктор бюро могай направленийлан тӱткышым утларак ойыра?» йодышемлан Игорь Аркадьевич вашештыш:
– Обороно тематике дене кылдалтше проект-шамыч дене пашам ыштена. Мутлан, роботизироватлыме оборудований полшымо дене сусыргышо-влакым сӧй пасу гыч эвакуироватлымаш. Тыгак беспилотник-шамычын проектыштым ямдылена: чоҥештылшымат, вӱд ӱмбалне да йымалне ийшымат, мланде ӱмбалне кудалшымат… Мемнан Студент конструктор бюрош тунемшына-шамыч икымше курс гычак толыт. Нунын кокла гыч иктыже – Николай Шкуров (авт.: пеленже шогышо самырык еным ончыктыш). Тудым эсогыл «Эра» военно-инновационный технополисыш ӱжыныт. А теве тудын шольыжо – Андрей (авт.: тыштак шогышо вес рвезым ончыктыш), «Политехник» колледжын студентше, мемнан бюрон еҥже, ПГТУ-н ончыкылык студентше манын ӱшанена. Нуно коктынат моткоч талантан улыт, ача-авашт шочшыштлан вияҥашышт йӧным ыштат: мӧҥгыштышт эсогыл шке мастерскойышт уло. Шке жапыштыже разработкыштлан иктаж-могай элементым налаш, емыж-саскам поген, оксам ыштенат налыныт…
– Мыланна уым да кӱлешаным шонен лукташ да вара тудым илышыш пурташ моткоч келша. Тиде – оҥай, – рвезе-влак шыргыжальыч.
Кундемыштына теве могай талантан эрге-шамыч улыт манын кугешнен шоналтышым да вес ӱстел деке лишемым. А тушто кугу огыл капкылан, шемалге чуриян самырык еҥ йырже погынышо ӱдыр-рвезе-шамычлан кугу йӱкын шке пашаж нерген каласкала. Алжирын шочшыжо Аля Эддин Гезали химий дене шинчымашым тергыше тестым эрташ темла улмаш. Ты проектым республикыштына тений «Эн сай йот студент» лӱмым сеҥен налше, Марий кугыжаныш университетын нылымше курсыштыжо тунемше самырык еҥ шкак шонен луктын.
– Ты тестирований студент-шамычлан шинчымашым тергаш полша, йоҥылышым ончыкта да тыге айдемылан пайдам конда, – каласыш тудо да тыгодым шинчаже туге йӱлен – самырык еҥлан шымлыме паша чынжымак келша да тудо тидын дене ила манын шоналташ гына кодо… Тудын пеленысе ӱстел коклаште вес тыгаяк шинчан самырык учёный дечат тыглай гына эрташ ыш лий. Тиде – 2011 ий гыч Марий кугыжаныш университетыште пашам ыштыше, туныктышо, биологий науко кандидат Михаил Дубинин.
– Ме университетыште фармакологий, тыгак ынде генетический технологийым шонен лукмаште тыршена. Таче мый шӧртӱ ракын клеткылажым пытарыше препарат дене палдарем. Ончыкыжым тудо черлылан полша манын ӱшанена. Тудым ме Россий Науко академийын Нефтехимий да катализ институтшын пашаеҥже-влак дене пырля шонен луктынна, – каласыш тудо.
Оҥай, теве тиде талантан самырык еҥын ончыкылык шонымашыже могай? Могай разработкым ыштынеже?
– Пытартыш кум ийыште мый декем икымыняр ача-ава полышым йодын толын. Йочашт чогашыл атрофий чер дене черланыше улыт, сандене нуно технический средствам, препаратым кычалыт, а тыгайжым тӱня мучкыжат муаш неле – тыгай-шамычлан полшымо шуэш, – вашештышт самырык еҥ.
Михаилын мутшо почеш, таче Марий кугыжаныш университетыште илышлан, айдемылан кӱлешан разработкым ямдылаш чыла йӧн уло, нуно ик эн у обородований дене шымлыме пашам ыштат. Фармакологий направлений дене гына огыл, тыгак генетике дене кылдалтше у проектым ямдылен кертыт. Палемдыман, Михаил Дубинин 2009 ий гыч таче марте могай гына грантым сеҥен налын огыл, а 2015 ийыште «2014 ийын эн сай самырык учёныйжо» всероссийский конкурсын лауреатше лийын. Тудлан сай паша лектышым, сеҥымашым тыланен вес ӱстел деке лишемым. А туштыжо шоктыш:
– Юл кундем кугыжаныш технологий университет гыч улына, чечас пӧлемысе кушкылым ончен-куштымо дене кылдалтше мастер-классым ончыктена.
Тидым ужар футболкым чийыше ӱдыр-влак Анна Никифорова, Ирина Мосунова да Юлия Шибук вуйыштым нӧлталде каласышт. Тыште пеледыш, моторлык, сылне пӧлем гын, нунын деч ик-кок ошкыллан гына тораштырак вес ӱстел тураште эрге-шамыч автоматым пӧрдыктылыт. Тидланат ӧрман огыл: тений у тунемме ий гыч Юл кундем кугыжаныш технологий университетыште военный тунемме рӱдер почылтеш. Тушто курсант-влакым кум напрвлений дене ямдылаш тӱҥалыт: беспилотный чоҥештылше аппаратым обслуживатлыме шотышто кугурак авиаций механиклан, прицельно навигационный комплекс да вычислительный техникым обслуживатлыме шотышто механиклан да авиаций вооруженийым обслуживатлыме шотышто авиаций механиклан.
Фестивальым торжественно почмо тат ты корпусын актовый залыштыже эртыш. Марий Элым вуйлатышын лӱмжӧ дене погынышо-влакым республик правительстве председательын икымше алмаштышыже Михаил Васютин саламлыш. Туштыжо тыге палемдыме: «Тыгай фестиваль самырык-влакым шанче-шымлыме пашалан кумылаҥдаш надырым ышта. Ӱшанем, мемнан самырык учёный-влакын лектышышт регионысо экономикым вияҥдаш полшат.»
– Эртыше дене таҥастараш гын, тенийысе фестиваль теве мо дене ойыртемалтеш: таче тӱняжат весе, тудо вашталтын. Специальный военный операцийым тӱҥалмылан кӧра тӱшка касвел чыла рушым пытараш курсым налын, санкцийым увертарен да тыге мемнан эл дене кылжым кӱрлын, шанче кооперацийлан корным петырен. Туге гынат ме кӱчык жапыште чылажымат шотыш конденна да тӱнясе шуко эл дене шанче кылым ыштенна. Мый ӱшанем: ончыко пеҥгыдын ошкылаш мыланна нимогай нелылык чаракым ыштен огеш керт, – каласен Михаил Васютин.
Пытартыш жапыште самырык тукымым шанче пашалан кумылаҥдыме тӱрлӧ мероприятий республикыштына шагал огыл эрта. Нунын кокла иктыже – «Школышто тунемше-влаклан шанче шуматкече». Тудын нерген Марий Эл образований да науко министр Лариса Ревуцкая тыге палемден:
– Тиде оҥай да кӱлешан проект регионышто ынде пел ий илышыш пурталтеш. Шуматкече еда районласе школлаште тунемше-шамыч рӱдолаш толыт да вузласе шанче лабораторий дене палыме лийыт, учёный-влак дене вашлиймаш эрта, лекцийым колыштыт, – каласен министр.
Фестивальым почмо годым погынышо-влакым республикыштына илышыш пурталтше шуко проект дене палдареныт, кажныже кӱлешан да кажныштыже – мемнан самырык учёный, нунын вуйлатышышт, аспирант, студент-влакын кугу тыршымашышт. Санденак нуно чыланат поро мутым, сай тыланымашым веле огыл суленыт манын шонем.
Г.Кожевникова
Снимкыште: Марий кугыжаныш университетын самырык учёныйжо, биологий науко кандидат Михаил Дубинин вузын инноваций паша да цифран трансформаций шотышто проректоржо, биологий науко доктор Константин Белослудцев дене пырля.
М.Скобелевын фотожо.
