Фермер озанлык
Озанлыкын ончыко ошкылмыжо мо дене кылдалтын?
«Шот дене, жапыштыже да сайын пукшыман…»
Озанлыкын ончыко ошкылмыжо мо дене кылдалтын? Эн ончычак пашаче еш, але команде, улмо дене. Тиде ешыже икоян гын, паша ушнен толеш. Но шонымашке шуаш тиде гына ок сите – пашам у семын ыштыме кӱлеш. А тыгай умылымашке, вара тидын негызеш у кӱкшытыш шуаш куштылго огыл корным эрташ перна. Да тиде яра мут огыл. Тыгай корным кузе эртыме нерген Советский район Кугэҥер ял гыч кресаньык-фермер озанлык вуйлатыше, индивидуальный предприниматель С.С.МИХАЙЛОВ дене кутырена.
Утарен коден, налме
– Станислав Сергеевич, Те вет ялозанлыкыш вигак толын огыдал?
– Да, мый илышем чоҥымо паша дене кылдаш шоненам, Йошкар-Оласе строительный техникумым тунем пытаренам. Но шӱдыр-влак вес велыш савыралыныт. Рушла манаш гын, «мы предполагаем, а бог располагает». Марлаже «чылажат юмын кидыште» манман дыр. 2008 ий гыч Россий мучко грузым шупшыктымо бизнес дене кылдалтынам. Вараже лачшымак инертный материалым – ошмам, тыгыде кӱм – Йошкар-Оласе чоҥышо компаний-влаклан шупшыкташ тӱҥалме. Туге гынат шке корнем мудымыла чучын.
Тыште, шочмо кундемыштем, тунам «Мир» колхоз лийын. Но тудын эркын-эркын пытен толмыжо чонышкем логалын. Ферме петырныме нерген пален налмеке, тушко лӱмын ончалаш мийышым да воктенже кок пӧръеҥым ужым. Нунылан тӱлен огытыл гынат, чонышт коржын да, вӱталам ынышт шалатыл пытаре манын, шке кумылын оролат улмаш. Уке гын кӱртньӧ ӱзгарлам – вольык шогыктымо авыртышым, терыс лукмо транспортёрым – рончен наҥаенат шуктеныт ыле. Чара пырдыж гына кодын, а лукышто куголя-влак кудалыштыныт. «Шалатыл пытарымешкышт налаш гын, сай ыле», – нунылан маньым. Нунет ылыжыч веле: «Фермым уэш почыда гын, меат ышташ тӱҥалына ыле». Сандене вигак озанлык вуйлатыше деке кудальым да йодым: «Фермыдам мыланем ужалыза». Тудо тореш ыш лий: «Шоналтем», – мане.
А ферме воктене ужмо ик пӧръеҥжын родыжо судебный приставлан ышта улмаш. Ялыш мончаш пураш толмекыже, мый денем мутланыме нерген кутыреныт. А икмыняр кече гыч нуно мый декем йыҥгыртеныт да пеш уда уверым каласеныт. Саде ферметым стройматериаллан ужалаш келшеныт улмаш, да налаш шонышат лектын. Юмын кумылжо дене ала-мо налшыже кечывал марте оксам тӱлен шуктен огылат, ме судебный пристав-влак дене пырля тиде кутырен келшымым чарен шогалтенна.
– Тыге фермым утарен коден, Те налында?..
– А вет огыт шижтаре гын, вараш кодынат кертына ыле. Шагал мо вере, озанлык петырнымеке, ферме оралтылам материаллан ужалат. А налшым огыт му гын, верысе-влакак шалатыл нумал пытарат. А ужалыме примерже мемнан колхозышто ончычат лийын. Ӱшкыжым ашныме сай вӱтамак Татарстаныш ужатен колтышт. Татар-влак тудым рончен наҥгайышт да шкенышт дене нӧлтен шындышт. Мый судья омыл, конешне, но колхоз председатель йоҥылыш корно дене каен. Рынке экономикыште йол ӱмбалне шоген сеҥен огыл, векат. Санденак озанлыкым мучашке шуктен. Да вара ушкал ферме денат тыгак чеверласаш кумылаҥын, кеч йодмемлан шоналташ сӧрен.
Шыллык гыч – шӧрлыкыш
– А мо гыч вара тӱҥалында?
– Фермым налме деч ончычак мый ужым: ялысе-влак тушто пашам ыштынешт. Но тӱҥалтыште эре тыге ойлат, вара йӱкшат. Сандене кузе ыштымыштым тергаш шонен пыштышым. Вигак ушкалым огыл, а ӱшкыжым ашныма гыч тӱҥальым. Ӱшкыжым вараш кодын пукшет гынат, нимат огыл, а ушкалым тыге ончаш ок лий. Ушкал – шнуй вольык. Индийыште тудым огытат шӱшкыл, черлана гын, мучаш марте илен шукташ луктын гына колтат. Ушкалым шот дене, жапыштыже да сайын пукшыман. Вӱдат йӱашыже кече мучко лийшаш. Сандене изирак гыч тӱҥалаш да еҥ-влакым кугурак пашалан ямдылыме шкешотан школым почаш кумыл лекте.
«Семёновский» племзавод гыч 50 наре самырык ӱшкыжым кондышым. Тиде 2017 ийыште лийын. Вольык шогыктымо авыртышым ыштышна, терыс лукмо транспортёрым пашаш колтышна. Тӱҥалтыште улыжат кум пашаеҥ ыле. Вара еҥым утларак савырышашлан эше 25 вуй шорык ден тагам Моркысо фермер деч налын кондышна. Тыге угыч толшо-влакым пашаште тергаш сай йӧн лие. Вет вольыкым кӱтӱш коштыкташат, а шорык ден тагам тӱредашат кӱлын. Пашаеҥ-влак ситышын погынен шуыч. Сайышт кодыч, йогышт орава гыч катлен вочшо лавыра катыш гаяк йоген пытышт, кайышт. Пашалан йӱлышӧ чонан-влакым ушыш пашаче ешна, командына.
Ту жаплан шорык ден тагана 150 вуй марте погыныш. Ӱшкыжна-влак кушкын шуыч. Нуным ужалаш, а оксаж дене ушкалым але тунам налаш жап толын шуо. Вет мый, шӧр озанлыкым ышташ шоненак, пашажланат пижынам. Тӱҥалтыште «Семёновский» племзавод гычак 1,2 миллион теҥгелан тыгай вольыкым кондышна. Тылеч шукыжым налаш ыжна тошт, шергын чучо – кажне вуйжылан 100-200 тӱжем теҥге дене. Молыжым еҥ-влак деч чумыраш келшышна. Лучо нунын деч шукырак налаш да сай, вес эл гыч кондымо, нӧшмо дене тӱжаҥдаш. Тыгай шонымаш денак лишыл чыла районышто лийна, торашкат савырнышна да тӱҥалтышлан поген ситарышна.
– Шыллык вольыкым ашныме деч вара шӧрлыкыш куснаш пашам палышыже лийыныт?
– Лийыныт, но тӱҥалтыште ме тошто семынак пашам ыштенна – комбикормам, шӱльым да моло кормам паритлен толашенна. Ик ийын теле мучко кандаш кугу машина пум олтенна. Чодыра ок шергешт гын, тидын нерген ала огынат шоналте ыле, но ту ийын ме пулан кугу роскотым ыштышна. А вольык шукеммеке, тудым пукшымо тыгай технологий денак ышташ тӱҥалына гын, ме вес телым илен лектын сеҥена ыле мо? Вет пу ту жаплан эшеат шергеште. Туге лектеш, пулан гына ыштена. Сандене мый моло ончыл фермер деке, эсогыл Мордва кундемыш, миен коштым, ялозанлык кадрым уэш ямдылыме рӱдерыште курсым эртышым. Да ты йодышым ме йӧршын вес семын ончална – паритлыме деч кораҥна.
Тӱҥалтыште ушкалым лӱштымӧ шотыштат нелылык лектеден. Фермыште пашам пытарен, йӱдым толат да малаш возат веле – эр-эрдене доярке йыҥгырта: «Шӧр провод ик вере кылмен, вес вере ок шупш – вакуумник ок ыште…» Писын кынелат да кудалат. Эше ковам суртышто ушкалым лӱшташ кучылталтше вакуум насосым пуэн ыле. Тугайже кевытыштат частник-влаклан ужалалтын. Меат кӱлеш лиеш манын налынна. Садетым тошто вакуум машинаш шынден келыштарышна да ышташ тӱҥале. Тыге толашыме.
Сай дене тӱжаҥден – сай урлыкым
– Тӱҥалаш эре неле, маныт. Но амалже тыште веле огыл лийын докан?
– Ту жапыште шӧр ак чот волен кайыш. Тудым поген сдатлыше-влак литрлан улыжат 10 теҥге утларак дене гына тӱлаш тӱҥальыч. Ты окса кече еда ышталтше роскотым петыраш да пашадарым тӱлаш пыкше ситен. Ончыкыжо вияҥме нерген шонашат тоштмо огыл. Адакше мемнан чумыр лӱштышна изи лийын гын, ме нигӧлан кӱлын огынал. Умбакыжат саде поген сдатлыше-влак дене ышташ тӱҥалына гын, петырналташ гына кодеш ыле.
Сандене мый пеҥгыдын йол ӱмбалне шогышо озанлыклан, У Торъял район «1 Май» колхозлан, эҥерташ шонен пыштышым. Вуйлатышыже Аркадий Арсентьевич Новиков деке йодмаш дене мийышым. Тудын озанлыкше кугу, пашаже шуко, но жап уке манын амалым ыш кычал, чытенак колышто. Мый маньым: «Мемнан шӧрым налза. Мый вияҥнем, но шотеш ок тол. Кызыт налын сдатлыше-влаклан шулдын ужален, кузе вияҥашыже?.. Ала тыланда сдатлаш тӱҥалам гын, ак политике вес тӱрлӧ лиеш…» Тудо каласыш: «Станислав, мый тыйым колыштым. Арня гыч толза». Темлымыж семынак арня гыч тольым. Кутырышна. Тудо мане: “Кондо шӧретым. Мый тылат ӱшанем, тыйын чыла шотлан толшаш. А шӧрым ужалыме шотышто полшем».
Ме тунам шӧрым шупшыкташ да намысыш пураш огыл манын, лӱмын «Газельым» нална. Тудыжо у огыл ыле, тылзе наре олмыкташ логале. Но содыки «1 Май» колхоз дене пеҥгыде кылым ыштышна. Кок ий мучко тушко шӧрым шупшыктышна. Вот тыге неле жапыште Аркадий Арсентьевич кугун полшыш. Таклан огыл эре ойлем: тудо мылам ялозанлыкын юмоҥаж гаяк. Да эре таум ыштем. А шӧр деч пурышо оксам мый искусственно тӱжаҥден налме презым кугу лектышаныш савырымашке пыштенам.
– Те тугеже вигак кугу пашалан пижында манаш лиеш?
– Лийме семын. А искусственно тӱжаҥдымылан – тӱҥалтыш гычак. Тыштат сай ӱшкыжым ойырен налын моштымо кӱлеш. Тидлан лӱмын курсым эртенам, «1 Май» колхозыштат опытышт дене палыме лийынам. Вес эл гыч кондымо нӧшмылан тӱткышым ойыраш тӱҥална. Тушто генетике паша чынжымак сайын шукталтеш. Сандене меат, ту нӧшмӧ дене тӱжаҥден, сай урлык презым нална.
Но сай урлык презым сайын пукшыман. Сандене пукшымо технологийымат тӱрыс вашталтышна. Ме ончыч презылан вӱдым эрдене да кастене йӱктена ыле. Но вара тидын деч кораҥна. Моло озанлыкыште кузе ыштымым ончен савырнымеке, вигак тыгай йодыш лекте: «Молан мыланнат тыге ышташ огыл? Молан ме презе утыждене йӱэш, утыждене кочкеш манын лӱдына?» Пашаеҥна-влакын ты шотышто шонымашыштым вашталташ куштылгак огыл ыле. Но мый нунылан пеш тыглай умылтарышым: «Те мӧҥгыштыда чайым эрдене да кастене веле йӱыда? Уке вет. А вет презат мемнан гаяк…» Тылеч вара вӱдым кече мучко гаяк пуаш тӱҥалме. Комбикормамат сайым, лач презылан йӧршым, налынна. Да тудымат кече мучкылан кодымо. Ты шотыштат пашаеҥна-влаклан тыгак умылтарышым: «Йӱде, ик кинде катышым кочкын кертына, а умбакыже ок кай…» Таклан огыл калыкна ойла: кукшо совла логарым кушкедеш. Тыгак лектеш. Вот кузе ме кормам тошто семын паритлен пукшымо деч кораҥна. Тидым ышташ вӱдым кечыгут пуэн шогымына полшыш.
Тошто йӧн гыч – уыш
– Манмыла, тошто йӧн гыч уыш куснен толында…
– Презым куштымаште ме интенсивный манме йӧным ойырен нална. Шочмыж деч вара вигак аважын кишшӧржым, кум литр нарым, тудлан шагат жапыште пукшена. Вет икымше шӧр иммунитетлан, организмын чер пижын кертдыме лиймыжлан, полша. Вара ӱмбалан шӧр олмеш сай алмаштышым налын йӱктена, кеч тудо шулдо огыл. Чоштыра кургым пукшымо деч ончыч тӱҥалтыш нӧрӧ кормаланат роскотым ыштыде ок лий. Тыге шӧрым ужален налме окса гыч изи огыл ужашыже презым ончен кушташ кая. Но мый тыге шонем: сай презе тудлан пыштыме средствам кок ий гыч ала-мыняр пачаш пӧртылта.
Ончыч тунам 16-18 тылзашым тӱжаҥденна гын, кызыт – 13-14 тылзашым. Теве мынярлан ончыко тошкалынна. А мо кӱшеш, шонеда? Сай урлык нӧшмӧ дене тӱжаҥдымылан, интенсивный манме йӧн дене пукшымылан да йӱктымылан, шот дене ончымылан кӧра. Тыгай ушкал шӧржымат шуко пуа. Ончыч мыланна ик вуй деч кече еда 15 литр шӧрым налме шукыла чучын. Но жап эрта, экономике вияҥеш, акат вашталтеш. Кызыт тынар лӱштымӧ – эн изи показатель. Мемнан южо ушкалже (мый тыгайым рекордсмен манам) 46 литр дене пуа. Кызыт кажне вуйлан шотлымаште кокла лӱштышна 25 литр дене погына. А икымше гана лийше ушкал деч 30-40 литр дене налына. Тыге ӱмаште кажне вуйлан шотлымаште кокла шот дене 8048 килограммым лӱштымӧ. Ончыч тыгайлан ме шкежат ӱшанен огынал.
– Да, фермер озанлыклан тыгай кӱкшытыш шуаш – манаш веле.
– А тиде куштылгын толын огыл. Пашаеҥна шагал улмо годым мый шкежат фермыште йӱдым скотниклан ыштенам. Кодшо ий марте мемнан зоотехник лийын огыл. Шке тиде пашам шуктенна, мо кӱлешым шотыш налын пукшенна. Ветврачна кызыт марте уке, кӱлеш годым гына ӱжыктена. А уколым ончычсек мый шке ыштем. Осеменатор пашамат палем. Но тудо кутырен келшыме почеш толеда. А могай нӧшмым ойырен налшашым ме пырля каҥашена. Озанлык вуйлатыше мо кӱлешым чыла палышаш. Молан мемнан дене колхоз пытыш, шонеда? Председательын умылыдымашыжлан кӧрак.
Тидым таклан огыл ойлем. Вольык озанлык сомылым мый тӱҥалтыштак пален нальым – озанлыклашке, курслашке коштым. А шурным, кушкылым ончен куштымо шотышто почешрак кодым. Да вет лӱмын Марий кугыжаныш университетын агрономий пӧлкашкыже заочно тунемаш пурышым. Тушто пагалыме профессор кушкылым аралыме средствым да минерал ӱяҥдышым кучылтмо шотышто практикумым эртара ыле. Вузым эше пытарен шуктен омыл, но ялозанлык культурым интенсивный йӧн дене кушташ ме тунамак тӱҥална. Кызыт ик гектар мландымат ӱяҥдыш деч посна огына ӱдӧ – пайдаже уке. Мый тыге манам: 300 гектарым ӱяҥдыш деч посна ӱдымешке, лучо 200 гектарым веле, но ӱяҥдыш дене ӱдаш. Интенсивный манме йӧнын пайдаже лач тыште.
Ушкалын шӧржӧ – йылмыште
– Тений мом да мынярак ӱдаш шонеда?
– Шошо ага жапыште ме 350 гектар шожым, 200 гектар шыдаҥым ӱдена. Эше 335 гектар шыдаҥ ден уржам шыжым ӱден кодымо. Пырчына чылаже 885 гектар лиеш. Тылеч посна 200 гектарыште рапсым да 100 гектарыште кукурузым вераҥдена. Ме кугу кумдыкым ӱдышаш верч огыл, а кугу лектышым налшаш верч тыршена. Кукурузым, мутлан, кок ий ончыч шындаш тӱҥална. Таҥастарен ончалшашлан ик ужашыжым – вес эл гыч кондымо урлыкаш дене, кокымшыжым – шкенан дене. Да мом ужна? Шкенан элысе гибридын вургыжо кужу, но початкыже вичкыж, а вес эл гыч кондымын вургыжо утыжым кужу огыл, но початкыже – кокыт-кумыт дене. Мыланна вургыжо огыл (тудо пагарыште эркын шула), а початкыже кӱлешанрак. Кеч ак могырым ончымаште вес элысе селекциянже вич пачаш шергырак. Но вольык тудым чыла да йӧратен кочкеш.
А шотан фермер сай урлыкашлан да сай техникылан оксам чаманышаш огыл, шонем. Санденак тений француз гибридым кредит дене налаш логале. А шушо кукурузым силослан поген налаш келшыше сай техникына кызытеш уке гын, «Семёновский» госплемзавод деч полшаш йодына. Тудын кормам погышо чапле «Ягуар» комбайнже уло. Вуйлатышыже Александр Сергеевич Козырев тымарте тореш лийын огыл, пеш кугу тау тудлан. А кукуруз силос кодшо ийынат пеш чапле лийын. Тудым ноябрьыште пукшаш тӱҥална да кызытат пуэна. Вольыклан пеш келша, санденак шӧрым шуко пуа.
– Таклан огыл «ушкалын шӧржӧ – йылмыште» маныт.
– Кормам ямдылымылан ме чынжымак кугу тӱткышым ойырена. Да ты шотыштат шонымашна тыгаяк: лучо шагалрак, но чаплын ямдылаш. Мыланна вийдыме огыл, а виян корма кӱлеш. Мутлан, ушкаллан сай качестван 20 килограмм сенажым пукшена гын, тудо мыланна 30 литр шӧрым пуа. Но вес семынат лийын кертеш: начаррак качестван 30 килограмм сенажым пуэна – тудо 15 литр дене серлага. Молан манаш гын, шопо але чот кошкышо лиеш. Сандене ме ты йодышым кӱлын ончена. Кормам ямдылаш эн келшыше жапыште, вийым налме фазыште, лектына. Сенажлан гын – районышто ик эн ончыч. Еҥ-влак тунам Пеледышым пайремлат, а ме сенажым ямдылена. Тунам шудо пеш чокак огыл, но чапле лиеш. Ме шуко верч огыл, а качестве верч тыршена.
Мый эре ойлем: чылажат мланде деч тӱҥалеш. Курал-ӱдымӧ мланде могай лектышым пуа, тугак озанлыкна ила. Ушкал пасум пукшышаш, пасу – ушкалым. Да тиде кыл кӱрлшаш огыл, а вияҥшаш. Тиде кыллан кӧрак ме изи огыл лектышыш шуынна. Кызыт чылаже 400 вуй вольыкна уло, тушечын 150 наре вуйжо – лӱштымо ушкал.
«Шкет паша перкан огыл»
– Кок ий ончыч шӧр озанлыкым вияҥдаш кугыжаныш грантым налмыдат тидлан полшен, векат.
– Республикнан Ялозанлык да продовольствий министерствыжлан кугу таум ыштыман. Ты окса дене ме 94 вуй тунам нална да, тошто вӱтам пужен ыштен, тушко шогалтышна. А тунажым адакат «1 Май» колхоз гыч кондышна. Тиде племозанлыкыште чапле урлык тунам куштат. Сандене ты ганат ме тудлан эҥертышна. Ончыл озанлыкым онченак, ме шкежат качестве верч эреак тыршена. Неле пагытыште шӧрым тудын гоч ужалыме годымат ме иканат йӧндымылыкыш луктын огынал, эре сай качестваным намиенна. Да ме шкежат вольык урлыкым эреак саемден толынна, кызытат тыгай пашам шуктена
Тидын деч посна кызыт вияҥаш ок лий. Тошто йӧн дене ыштыме нимом ок пу – экономикыжат ончычсо гай огыл, рынкыжат вашталтын, акшат… Ончыч ик молоковоз дене шӧрым наҥгаен, кок бензовоз соляркым кондымо гын, кызыт ик бензовоз соляркылан икмыняр молоковоз дене шӧрым сдатлыман. Тыгайыште интенсивный йӧн дене ыштен гына илен кодаш лиеш.
– Да, шкат ойлышда, сай команде лийшаш…
– «Один в поле не воин», – ойла руш калыкмут. А марий калык манеш: «Шкет еҥ пасу тӱрысӧ шкет пӱнчӧ гай». Але эше ойлат: «Шкет паша перкан огыл». Тӱшкан ыштен гына сай лектышыш шуаш лиеш. А мый манам: чылажат командым онча, команде кӱлеш. Команде лиеш – пашат ушна. Командым ыштымым мый поснак кӱлын ончем. «Тӱняште нигӧ языкдыме уке», – маныт гынат, икте ик шот дене сай, весе – вес шот дене. Чылан икгай лияш ок лий. Адакше кызыт ялыште пашаеҥым муаш куштылго огыл. Самырык-влак шукынжо олашке каят. Но кунам паша верым темлет, южышт кодытат. Но мый нигунам «шӧртньӧ курыкым» ом сӧрӧ. Пашадар нерген йодыт гын, манам: “Толза, ыштен ончыза, мом кертмыдам ончыктыза. Тунам пашадар нергенат кутыраш лиеш». Молан тыге манам? Южышт, тыршыде, оксам ыштен налаш лиеш, шонат. А тыршыде нимо ок пуалт, лектышат кугу ок лий. Лектыш кугу ок лий – пашадарат ок куш. А лектышна кугу гын – тыршымыланна кӧра, мый гын эше ешарем, команде улмылан кӧра. Шумо кӱкшытнам лач тидын дене кылдем. Икоян пашаче еш улмо дене.
Юрий ИСАКОВ.
Снимкылаште: фермер С.Михайлов; доярке-влак Э.Королёва ден Л.Баранова; вольык ончышо О.Бушкова; зоотехник Е.Щербакова; презе-влак; тӱж вольык; кормам миксерыш оптен лугат.
Авторын фотожо
