6 октябрьыште Морко район Кугу Вараҥыж ял воктенысе отышто тӱня кумалтыш эртаралте.
Ныл ийлан ик гана
Тудлан «Марий кумалтыш» общинын Морко районысо ушемжын вуйлатышыже Георгий Архипович Актершев вуйын шоген.
Палдарымыж почеш, 197 ий ожно, 1827 ийыште, лач тиде отышто уло марий калыкын эн кугу кумалтышыже эртаралтын. Тунам тышке марий-влакын илыме тӱрлӧ кундемла гыч вич тӱжем еҥ толын улмаш.
Кызыт тиде отышто ныл ийлан ик гана Тӱня кумалтыш эртаралтеш. Да тиде жапше кажне гана високосный идалыкыште лиеш. 2020 ийыште ковид черлан кӧра пандемий лийын гынат, палышыже садак чумыргеныт улмаш да ик тулолмо дене эртареныт. Тылеч ончычсо кумалтышыж годым вич тулолмо лийын.
– Тений тиде кечын, 6 октябрьыште, республикыштына эше кок вере кумалтыш лийын да карт кугызана-влак огыт сите манын, кум тулолмо дене эртарышна. Тиде Тӱҥ Юмылан, Шочынавалан да Кугураклан ыле. Икымшыштыже мый пелештенам, кокымшышто Параньга район гыч онаеҥ Альберт Фадеев, кумшышто Марий Турек район гыч онаеҥ Михаил Айглов кугурак лийыныт, – рашемдыш Георгий Архипович.
Тӱня кумалтышыш ты гана республикысе Морко, Волжский, Марий Турек, Параньга, Советский районла, Йошкар-Ола, тыгак Свердловск областьысе Красноуфимск ден Арти районла гыч онаеҥ-влак толыныт. Пошкырт кундем гыч полышкален шогышо-влак лийыныт.
Тӱрлӧ вел гыч тӱрлӧ еҥ чумырген
Кумалаш еҥ-влакат тӱрлӧ вел гыч чумыргеныт ыле. Нуно Кугу Вараҥыж да тудын воктенысе пошкудо ялла, Йошкар-Ола, Волжский, Советский, Медведево районла гыч толыныт. Чылаже 200 утла еҥ погынен.
– Калык молгунамсе семынак лудо, комбо, тага дене толын. А Тӱҥ Ош Поро Кугу Юмылан оргамакым шогалтенна ыле, – каласыш онаеҥ.
Кӧ кушеч лийме нерген мутым шуяш гын, эсогыл Карелийыште шочын кушшо, а кызыт Санкт-Петербургышто илышат ыле. Шкенжын ойлымыж почеш, але марте кугу элнан ятыр кундемыштыже лийын, но тиде ото эн кугу виян, санденак, тора корным ончыде, тышке шумеш толын.
– Тудо – ижора калыкын шочшыжо. Ӱмаште шнуй верла мучко коштын. Мемнан дене марий юмыйӱла вияҥеш манын колын да тиде отыш толын каен, тыгак Морко районыштак Чӱкшӧ курыкышто лийын. Тыштыже тудлан мый ты верым ончыктен коштыктенам, каласкаленам, – ойлыш Георгий Архипович.
Теве кузе! Южышт ала-кушеч шумеш мемнан деке толыт. А ме шукынжо шкенан кундемыште тыгай кугу виян вер улмо нерген огынат пале. Чыным ойлаш гын, мыят тидын нерген кодшо арнян кумалтыш деч икмыняр кече ончыч Георгий Архиповичын радиолан пуымо интервьюжым колыштмеке веле пален нальым. Да тунамак тиде Тӱня кумалтышыш каяш кумылем лекте. Пиалешем, шонымашем шукталте!
Шке радамышкышт ушат
Тиде Тӱня кумалтышыштак Морко район Кугу Вараҥыж ял гыч Станислав Орсланович Актугановлан теркупшым упшалтышт.
– Але марте тудо кумалтышлаште мылам полышкален. Ынде мом кузе ыштышашым тунем шуын, манаш лиеш. Ме шоҥгем толына, сандене рвезырак-шамычым почешна кодыман да шке радамыш пуртыман, – каласыш онаеҥ.
Юмо деке виктарат…
Кумалтышлашке еҥ-влакын кондымо солыкыштым пытартыш жапыште ятыр вереже СВО-шко салтак-влаклан аралтыш семын лийже манын колтат. А тыште отыштак кодышт.
– Калык мом йодмыжо шукталтеш манын ӱшан дене толын. Садланак чыла солыкымат ме онапушко кылден сакенна да нуно кажныжын йодмыжым Юмо деке виктарен, шӱйын камвочмешкышт тушто кечат, – лекше йодышемлан вашештыш кумалтышлан вуйын шогышо.
«Комбо» аралымыжым ончыктен кончен?
Тӱня кумалтыш моткочак ласкан, тыматлын, утыжым вашкыде да поро шӱлыш дене эртыш. Санденак кӧ тушко толын ыле гын, очыни, чыланат мӧҥгышкышт вийым налше да нӧлталтше кумылан пӧртылыныт. Мый гын тушеч лач тыгай – моткочак куаныше – лектым. Тидланже эн ончычак мемнан верч Юмылан кумалын шогышо чыла онаеҥлан кугу таум ойлымо шуэш! Адакшым пуйто Тӱня кумалтыш шонымо семын сайын эртыже манынак ты кечын игечыжат лӱмын гаяк тунар чевер-мотор ыле! А эрлашыжым, теҥгече, кечыгут йӱр йӱрӧ…
Кас велеш весат каласен мошташ лийдымын ӧрыктарыш. Моло ужыныт гын, уке гын, но мый мӧҥгышкӧ пӧртылмӧ годым ик татыште кавашке ончальымат, ойлышаш мутемат йомдарышым. Вет тушто мланде деч изиш гына кӱшнырак тугай кугу да шулдыржым лопкан-лопкан шаралтыше комбо сӱретлалтын ыле! Мо тиде лийын?! Ме шукынжо кумалтышыш лачшымак комбо дене миена. Очыни, санденак тудак «мый тендам, калыкым, да мландым аралем» манын палдарен ончыктен. Тугеже Юмо, Сандалык «мом йодын кумалмыдам шуктем» манын каласынешт улмаш?!.
Любовь Камалетдинова
Авторын фотожо