✍️ Геннадий Сабанцев
Кужэҥер кундем гыч икымше поэт Михаил Иванов-Батракын шочмыжлан 4 ноябрьыште 120 ий темеш.
Школышто тунемме годым лудмо сылне произведений кокла гыч южыжо ӱмыр мучкылан ушеш кодын. Тыгай лийын мылам, мутлан, Михаил Иванов-Батракын «Эҥыжвондо коклаште» поэмыже. Тушто ачажын шӱгарвакыже шке чон шонымашыжым почаш толшо тулык ӱдыр нерген ойлалтеш. Поэме моткоч куштылго йылме дене возалтын, тулык йоча нерген поэт йӧратен, у илышыште мотор ончыкылыкшылан ӱшанен воза. Авторлан темым шонен лукташ кӱлын огыл – шкежат орланен кушкын.
Михаил Иванов-Батрак (Иванов Михаил Максимович) Пукшамбал ялысе йорло кресаньык ешеш шочын.
«Ачам эре чодыра пашам ыштен, поян-влаклан пел ак дене оҥам шелын коштмыж денак пеш чот кылмен туешкен. Ачана колымо деч вара аваланна пеш неле пуламыр тольо. Ныл изи икшывым шкет ӱдырамашлан ончен-кушташ куштылгак лийын огыл. Авамжат эре еҥ пашашке коштын…» – шарнен варажым поэт.
Граждан сар жапыште Мичушын (тыге маныныт ешыште) аважат тиф дене черланен кола. Рвезе шкежат черланен. Неле жаплан кӧра, Кугу Чарнур тӱҥалтыш школым пытарымеке, умбакыже тунемаш каен кертын огыл. Кок кеҥеж кӱтӱм кӱтен, вара иже тошто Торъялысе ШКМ-шке (кресаньык молодёжь школыш) тунемаш пурен. Кеҥежым адак кӱтӱчылан тарлалтын. (Таклан огыл варажым поэт семын Батрак псевдонимым налын). 1923 ий шыжым Шернур педтехникумын ямдылалтме курсыштыжо тунемаш тӱҥалеш, комсомолыш пура, сылнымут кружокыш возалтеш. Тудыжым писатель Шабдар Осып вуйлатен. Тыштак Йыван Кырла дене палыме лиеш. «Ме коктынат пеш нужна, кӱчызӧ, сырве-сорво шӱкшӧ вургеман, шаланыше йыдалан рвезе улына ыле», – шарналтен варарак Михаил Ивановшо (Йыван Кырланат фамилийже Иванов).
Шернурышто тунеммаш самырык рвезылан шуко шинчымашым пуэн. Но тыште педтехникумым петырат, да Михаил Иванов Краснококшайскыште почылтшо педтехникумышто тунемаш тӱҥалеш. Тиде пагытым поэт порын шарналтен: «Мый ондакше пеш кыжмыкын, лӱдын-вожылын илышым. Жап эртыме семын веселарак лийым. Мыланем изирак стипендийым пуаш тӱҥальыч. Казна пукшен, кокла гычын чийышаш вургемымат пуэн. Адакше туштак мыйым общественно-литературный пашашке шупшыльыч…» – шарнен возен поэт. Педтехникумышто тунемше-влак кугу писатель-влакым – Сергей Чавайным, Шкетаным – шкешт дек ӱжыныт, кажне кугурак пайремлан нунын пьесыштым модын ончыктеныт, шкештат возаш толашеныт. Михаил Иванов литкружокын «Пеледыш» пырдыжгазетшын редакторжо лийын. Шкетан эше 1925 ийыштак поэтым «Йошкар кече» газетыште «У поэт» вуймутан статьяштыже аклен возен: «Тудын мутшо – угыч лекше, почылтшаш, чот вийнышаш мут. Иванов почеламутшымат моло поэтым ончен огыл ышта, угыч шонен луктеш. Тыгай тӱс дене шыма, йытыра, у семын возымо почеламутым марий литературышто але ме ужын огынал, манаш лиеш…» Арам огыл М.Шкетан ик ойлымашыжым Иванов-Батракын почеламут корныж дене лӱмден – «Мичун уке ачажат»…
Туге гынат рвезе поэтлан усталыкым эше шуараш да шуараш кӱлын. Тудын возымыжо утларакшым калык муро ден такмакеш негызлалтын. Но ик калык творчествылан гына эҥертымаш шагал. Тидын шотышто Шабдар Осып тунам палемден: «Тыге кукшо, вудака почеламут-влак шочыт… Поэтын образше шалана я тӱшка лоҥгаш йомеш, вара «общий фразе» дене ӱжаш тӱҥалеш». Сай могыр семын каласен: «Иванов, тӱҥалеш гын, сай сӱретым луктын кертеш. Чумыр йылмыже сай, проста. Возымаштыже ик умылыдымо верымат муаш ок лий…»
А Олык Ипай 1930 ийысе «Марий поэзий кушкеш мо?» статьяштыже тыге пӱшкылын: «М.М.Иванов… почеламутшым ок ачале, шукырак лийже шона ала мо. Ик ойым муэшат, кажне почеламутышкыжо пурта… Тыге возымо дене сылнылык (художественность) тӱвыт пыта. Почеламутым лудатат, вуйышто нимат ок код, кукшо кӱдырчӧ кӱдыртымыла веле чучеш… Ивановын ончык кайымыже огеш кой, шеҥгек гына чакна».
Ойлыманат огыл, тыгай мут кумылым волтен.
Но ик чын деч огына кораҥ – Михаил Ианов-Батракын чонжо поэзий шижмашанак лийын. Педтехникумым тунем лекмек, вес ийынже (1929), «Мичушын мурыжо» сборникше печатлалтеш. Тылеч вара «Эх, эргыжат» поэме посна книга семын (1933), «Ме сеҥена» ден «У сеҥымашке» (когынек 1934 ий) книгаже-влак лектыт. Марий лудшылан «Эх, эргыжат», «Эҥыжвондо коклаште», «Озамбай», «Шурно муро» поэмыже-влак келшеныт. Тиде жапыште марлашке М.Горькийын «Мои университеты», А.Фадеевын «Разгром» повестьыштым, Ф.Панфёровын «Бруски» романжын икымше книгажым кусара.
«Шемер марий калыкын куанымашыже, ойгыжо да Кугу Октябрь деч вара пеледалтмыже мыйым мурым мураш, почеламутым возаш кумылаҥденыт…» – серен поэт.
Педтехникум деч вара самырык поэт Шернурыш илаш куснен, «Коммунар» газет дене кылым кучен шоген, тушто почеламутшат, статьяже-влакат лектеденыт. 1934 ий 27 августышто «Писатель-влак съезд нерген» статьям возен. Икмыняр кече гыч сылнымут лаштыкыште фотожо, тудын нерген кӱчык ой, почеламутшо-влак лектыныт. «М.М.Иванов кызыт Шернур совпартшколышто марий йылмым туныкта, – увертарен газет. – Туныктымо дене пырля литератур пашамат талын ыштен шога…»
1934 ий август мучаште СССР Писатель ушем ышталтын. Марий писатель-поэт-влак гыч тушко пуртымо икымше сылнымут мастар-влак коклаште Михаил Иванов-Батракат лийын. Но 1930-шо ийла кыдалне утларак саскаҥаш тӱҥалше мургорныжо кӱрылтын. 1937 ийыште «калык тушман» семын арестоватленыт да 10 ийлан эрык деч посна коденыт. Коми кундемысе лагерьыште шинчен. Кугу орлыкым чытен лекше поэт 1947 ий кеҥежым эрыкым налын, мӧҥгыжӧ пӧртылын. Сар деч вара школлаште пашаеҥ ситен огыл, сандене теҥгечысе арестантлан Шернур роно школышто паша верым пуэн. Михаил Максимович ик жап Шӱрашэҥер, Кучанур школлаште туныктен, вара Торешкӱвар школыш кусареныт. Но тушто 1948 ий декабрьын пелыже эрытымешке гына ыштен шуктен: 20 числаште паша гыч луктыныт, угыч арестоватленыт, ссылкыш, Красноярский крайыш, чодыра лоҥгашке колтеныт. Тылеч ончыч шинчен толшо-влакым угыч поген шындаш пунчал лектын улмаш. Сталин колымек, 1957 ийыште иже эрыкым налеш, мӧҥгыжӧ пӧртылеш. Кертмыж семын творчествыжым умбакыже шуя. «Волгыдо корно» (1958), «Почеламут-влак» (1964) да 1974 ийыште «Эрык эрге» книгаже-влак лектыт. Пытартышышкыже эн сай возымыжым ойырен пуртымо. Но поэт тудым ужын шуктен огыл – илыш гыч 1974 ий 18 февральыште каен. Тугакшат лушкыдо тазалыкшым лагерь ден ссылке йӧршеш лунчыртеныт, пел шинчаже моткоч начарын ужын. Шымле ийыш тошкалше ӱмыржӧ кӱрылтын – Шернур урем дене ошкылмыж годым начарын ужшо еҥым автомашина тӱкен.
Снимкыште: Михаил Максимович Иванов пелашыж дене. 1970-ше ийла тӱҥалтыш.
Фотом редакцийын архивше гыч налме.
Михаил Иванов-Батрак
Мичуш
Мичун уке ачажат,
Чаманалше аважат.
Тидлан верчын Мичушна
Шортын коштын орлана.
Тупеш сакен котомкам,
Кидеш тоям тояла;
Эртен кая уремлам,
Окна еда перкала.
Тыгеракын йӧсланен,
Кошто Мичуш орланен.
Илен-толын, тудымат
Ончал колтыш кечыжат.
Коштын-коштын, рвезына,
Йодышталше тулыкна
Школыш мияш тӱҥале,
Пионерыш возалте.
Кызыт Мичуш пионер,
Комсомолецат лиеш,
Уло тӱня калык верч
Пашам ышташ тӱҥалеш.
Вара мемнан Мичушнат
Кучен кертеш чӧгытым,
У илышым тапташна
Тудат ышта полышым.
1926
