Каҥашымашке ушнена
Уло марий калык – ик кугу еш
Таче Марий калыкнан XII погынжо почылтеш. Мом тудо мыланна сӧрен кертеш? Да молан тыгай йодыш лектеш? Эртыше XI Погыным шарналтыме тидым ышташ тарата. Тунамат кок кече калыкнан ӱшан еҥже-влак тулеч ончычсо Погын деч вара мо ышталтмым иктешлышт да ончыкылан корным рашемдышт. Каҥашымаш тӱҥ шотышто темлымаш семын эртыш. Но тиде шуко-шуко темлымаш гыч можо илышыш пурталте? Ыш пурталт гын, молан? Мо мемнан пашаштына ок сите?.. Теве мо нерген шонкала Марий калыкнан XII погынжын Морко район деч делегатше, Марий Эл Кугыжаныш Погынын депутатше Юрий Арсентьевич ИГНАТЬЕВ да мемнамат шонкалаш тарата.
Нелылыкше кушеч?
– Мер пашан кӱлешлыкше кушеч лектын, шонеда? Айдеме тукым эркын-эркын (эволюционно) кушкын толмыж жапыштак тӱшкаш погынаш тӱҥалын. Вияҥме шонымаш денак кугыжанышым ыштеныт. Кугыжаныш кӧргӧ илышым, тӱрысшак огыл гынат, калык шке семынже шуктен гын, тӱжвал (тудым аралыме дене кылдалтше да моло) илышым – кугыжаныш. Но ме сайын палена: кеч-могай кугыжанышым тӱҥ шотышто ты калык гычак лекше еҥ-влак вуйлатат. Туге гынат тиде вуйлатышыже южгунам мо кӱлешым умылен ок шукто да шке семынже ыштылаш тӱҥалеш. Тыгай экшык ынже лий манынак, калык коклаште мер толкын-влак шочыныт. Нуно калык верч шогеныт да тудын илышыжым саемдышаш верч тыршеныт.
Но илыш вашталтме дене мер толкынын йодмашыже тугаяк кодеш гын, тудо илыш йодмашлан келшен ок тол. Эсогыл кугыжаныш йодмаш денат келшыдымашке пура. Теве кушеч нелылыкше лектеш. Илыш нелемеш огыл, а йодмаш нелылыкым луктеш. Тиде йодмашыже шукырак палыме, опыт веле огыл, а кугурак шинчымаш кӱлмӧ дене кылдалтын. Кызыт илыш писын вашталт толмо пагытыште – поснак. Уке гын ала-куштыжо ме шеҥгелнат кодына.
Кодынна гын, мо шотышто?..
– Ондак лийын Совет Ушем, да тушто тӱҥ йылмыже – руш. Эше лийыныт 100 утла калык ден национальность. Да кажне калыкше йылме наукым, рушла гыч кусарен, шке йылмыжлан келыштарен. Писатель-шамычат утларакше, руш автор-влакым лудын, икгаяк тематикылан возеныт. Чылажат кугурак калыкым ончен ышталтын. Да кеч-могай калыкын Совет жапыште шуаралт кушшо представительже дене кутырен ончо – шукышт мемнан семынак шонкалат. Ме ик мораль почеш кушкынна. Да илышыжат ик семынрак каен.
А кызыт тӱня илыш туге чот писештын, икте-весым ончен тунеммын кӱлешлыкше утыр иземеш. Да тугай жап толын шуын кертеш – руш йылмыланат лӱдыкшӧ лиеш. Элнан президентше Владимир Путинат тидым шылтыде ойла: вес элла гыч влияний чот толеш. Тидыже мемнан йылмыланат эҥгекым ыштен сеҥа. Тудын деч утлаш шонен, йылмышкына пурышо йот мутлам (компьютер, роутер, онлайн да молымат) тӱвыт марлаҥден туныкташ тӱҥалына мо? Тидым ыштенат кертына дыр, но йот влиянийже эше ончыкырак каен колта. Тыге ме вараш кодына. Шоненак але уке, но самырык тукымнам вес тӱрлӧ образованийым налаш шӱкена. Молан? Илыш нелеммылан огыл, а нелылыкым лукшо йодмаш кушкын толмо тӱняште илен кодшашлан.
От умыло – умылаш тунем
– Мемнам, Российыште илышым, кугу тӱняште кузе маныт, паледа? «Руш маска». Эше ешарат: «Маска гаяк эркын тарванылше, но чытыше…» Но тидын годым икте деч шекланат: «Тудо помыжалтеш гын, туге ончыкта!..» А марий калыкнан койышыжым ончалына гын?.. Могай ме чытыше улына! Айста ончалына: руш калык тыгай чытыше манына гын, могай калык деч тудо тидым налын кертын?..
Теве россий телепередачыште кумдан палыме кинорежиссёр-сценарист Никита Михалков чӱчкыдынак выступатла да руш калык нерген мер шонымашым пеҥгыдемден ончыкташ тырша. Но тудат ынде руш нерген веле огыл, а руш цивилизаций нерген ойла. А руш цивилизаций руш национальность дене гына кылдалтын огыл, а чумыр Россий калык тӱшка (общность) дене. Вет цивилизаций манмыже ик руш калык веле огыл, тидын шотыштак моло – марий (але финн-угор), тюрк калык – негызеш ышталтмым ончыкта. Касвелне «руш маска» манмыштат тиде тӱшка денак кылдалтын. Нунат мемнам иктеш «руш» маныт.
Тӱсдымыш савыра
– Кызытсе илыш да Касвел влияний тышке утларак шӱкат. Российыште илыше чыла калыклан тӱжвач пурышо йодмаш (вызов манмет) утыр кугем толеш. Нелылыкым лукшо тиде йодмаш кушкын толмылан кӧрак национальный тӱсым йомдарымашке шӱкышӧ, икгайыш савырыше вашталтыш (унифицирований) виян кая. Тидыже шагал еҥан калык ден йылмылам веле огыл темда, шуко еҥанымат тӱсдымыш савыра. Национальный ойыртем верч тыршымашым кӱлдымыш луктеш.
Тиде темдымашыже Касвелым веле огыл, Эрвелымат утыр шижалтеш. Российыште 146 миллион утла еҥ ила гын, Китайыште гына – 1 миллиардат 400 миллион утла еҥ. Ужыда, руш цивилизацийлан могай лӱдыкшӧ лийын кертеш. Тудат руш ойыртемжым (идентичностьшым) йомдарен сеҥа. Тидым элнан вуйлатышыже ок шиж, шонеда? Таклан огыл Россий калык тӱшкам ушышо общностьым ыштыме нерген шокта. Уке гын тӱжвач пурышо йодмаш ваштареш кузе шогал сеҥет? Россий президентын пытартыш жапысе ойлымыж почешат, Россий обществын ушнымашыже шижалтеш.
Тидыже мо нерген ойла?
– Тиде шӱлышыжӧ руш калыкын веле огыл, марийынат, молынат тӱшка але Россий патриотизмыш савырнен. Тидын годымак Российыште мер илыш (общественный строй) мыняр гана вашталтын, а ме, марий калык, эре лийынна. А молан кӧра илен лектынна? Шке ойыртемышланна кӧра: ме чытыше, санденак тышке-тушко лупшалтдыме, йӱланам шуктен толшо да саклыше улына. Нине ойыртемышнам пален, нуным вияҥден, нелылык кушкын толмо тӱняшке мо кӱлешым умылен пурена гын, аралалт кодаш йӧнна ок йом. Унификаций але глобализаций манмет каят гынат, нигунам чыла ушен пытараш огеш лий, садыгак ойыртемышна кодеш. Но шоныдегеч, шкенам тиде тӱнялан кочкаш пуэна гын, вес калыкышкат савырнен кертына. Кеч тушкыжат шке ойыртемышна денак пурена.
А йылмынам арален кертына?
– Но кӧ деч ме тудым аралена? – тыге шындымем шуэш ты йодышым. Китаец-шамыч дечын, американец-шамыч дечын?.. Нигӧат шолышт огеш керт гын, кӧ деч тудым аралаш? Аралаш огыл, вияҥдаш кӱлеш тудым. Аралаш манмым коден, шочмо йылмым кузе сайынрак вияҥдаш лийме йӧным Россий сообществылан темлаш кӱлеш. Тӱжвач пурышо йодмашын задачыже весе гын, йылмым вияҥдымынат весе. Мутлан, чыла цифровизацийым марий йылме дене ышташ тӱҥалына гын, тудо чынжымак вияҥаш тӱҥалеш да манмыда семынак аралалт кодеш. Уке гын уло тӱняште тиде англичан йылме дене ышталтеш, садлан руш йылмыланат, илен-толын, лӱдыкшӧ лиеш. Кызытсе тӱняште, кызытсе ситуацийыште шочмо йылмым кузе вияҥдаш лийме йӧным пуэн кертына гын, тидыже весе-влакланат пайдале модель лиеш ыле. Тунам ме икымше радамыште лийына.
Сай шоныш, но шукташыже…
– Да, куштылго огыл. Йылмынам аралыме йодышым, тиде мутымак кучылтына гын, кок ужашлан – технический ден идеологическийлан — шелаш кӱлеш. Технический манмыже мом ончыкта? Уло мемнан тале компьютерщик-лингвист Андрей Чемышев. МарНИИЯЛИ-н дисциплине-влак кокласе шымлымаш лабораторийыштыже тырша. Могай кугу пашам тудо шуктен: электрон книгагудыш 5 тӱжем утла савыктышым пуртен, йылме корпусыш 20 миллион муткучылтмашым чумырен. Кызыт йӱк технологий дене пашам ышта – марла ойлымым текстыш савырыме йӧным шыҥдараш ямдыла. Вот тиде технический ужашын ик шӧрынжӧ – тачысе илышлан келшышын марий йылмым вияҥдымаш.
Но ме тидын дене гына серлагена гын, тудо ончыкыжо оккӱлышкат лектын кертеш. Сандене кокымшо ужашыжым, идеологическийжым, ончалман. А молан мемнан марий йылме кӱлеш? Марий юмыйӱлам тыге арален коденна гын, тудо мыланна веле огыл, молыланат кӱлеш лийын кертеш. Юмын ойым марий йылме дене пелештымыжак отышто ойыртемалтшын, вийым пуышын йоҥгалтеш. Уло тӱня тидын дене пайдаланен кертеш. Вес йылман-влакат отышто Юмылан марла пелешташ тӱҥалыт гын, илышышт сайрак, а тӱня порырак лийыт. Вот тиде идеологический ужашын ик шӧрынжӧ.
А вес шӧрынжӧ могай?
– Шкенан юмыйӱланам тачысе кече марте арален коден кертынна гын, ме пеш ожнысо калык улына. Тугеже мемнан йылмына тӱняштыжат ончылно але кӱшнӧ лийын. Тиде историйнам палаш тӱҥалына гын, йылмынам арален кодымаш мемнан лӱмнерна дене кылдалтше пашаш (руш манмыла, дело чести) савырна. Мемнан йылмына ала-кӧн шонымыж почеш шочын огыл. Калыкна пӱртӱс лоҥгаште шуаралт кушкын. Юмылан лачак мыланна, мемнан йылме дене, отышто пелештыкташ кӱлын. Да ме тудым арален кодышашлан кызытсе илышын йодмашыж почеш вияҥден толшаш улына. Тидыже мемнан лӱмнер але чап дене кылдалтше пашаш веле огыл, а порысыш савырнышаш.
Ышташыже кузе?..
– Адакат ойыртемалтше койышланна эҥерташ кӱлеш. Илыш мыланна кызыт могай шӱкалтышым (тенденцийым) пуа, тудын дене гына каена гын, кугу чаракыш миен тӱкнена. Кызыт кеч-могай кугу паша йӱмаш-кочмаш да тулеч моло шоу дене мучашлалтеш. Тидыже южгунам шыдымат луктеш. Тыгай койыш мо калыкланна илен лекташ полшен? Уке, весе: таза илыш-йӱла, пеҥгыдылык, ваш-ваш пагалымаш да полшымаш, икте-весылан ӱшанымаш, порылык. Кунам таза йӱла почеш илет, тунам шонкалымашыжак яндар лиеш. Весыланат полшымет шуэш. Шалашке колтышо йодмаш почеш кайыман огыл, пашаш у шӱлышым пурташ тыршыман. А тидым айыквуя гына ышташ лиеш.
Кодшо Погыным кузе акледа?
– Мый тудым технический сынан Погынлан шотлем. Тыге чучо, пуйто ме тушко Оньыжам сайлаш гына погыненна. Пуйто тудо мемнам утарен кода. Чыла ӱчашымаш Оньыжа йыр кайыш. А темлымаш темлымаш денак кодо. Оньыжаже мыланна символ семын гын, Мер Каҥашыжын рольжо могай? Мер толкын манына гын, тудо калыкын илышыжым саемдышашлан ышталтеш. Адакше Россий президент Владимир Путинат тидым ик гана веле огыл палемден. Ты йодмашлан келшен толшашлан Мер Каҥаш шкеж деч кугунрак йодшаш. Тудын пашаже кызытсе илыш дене келшен толшаш.
Ты жапыштак палыман, кушко эрла илыш кая. Тиде палыме лиеш гын, тыгай йодыш ок лек ыле: 50 ий гыч марий калык пыта але уке? Калык нигунамат ок пыте, тудо вашталт кертеш, йылмыжым вашталтен кертеш. Тунам калыкым йылмым палыме могырым огыл, а генетически ончаш логалеш. А ме кызыт шукыж годым йылмым, кутырымым арален кодымо йодыш дене гына серлагена. Лийман марий калыкын вияҥме радамле корно. Мо гыч тудо ышталтеш, кӧргӧ вийже могай? Тидын дене тачысе кечыш пураш кӱлеш.
Тугеже Мер Каҥашым кугу паша вуча
– Вес семын ок лий, вет мер организаций-влакак калык нерген шонышаш улыт, кугыжаныш семынак. Кугыжанышат шке калыкшым ешарыме, илышым арален кодымо нерген шона. Тӱжвачынла лӱдыкшӧ улмо годым – поснак. Эл кӧргӧ шапаш (резерв) эре виян лийшаш. Ты могырым ончалаш гын, Мер Каҥаш ик эн тӱҥ организаций лийшаш. Тугеже тудо шке ончылныжо шогышо задачым вес семынрак аклен ончалшаш. Марий калык вияҥ кертше манын, эл да республик кӱкшыт гыч радамлышаш.
Шоналташ гын, мыняр Оньыжана уло! Нунын посна ушемыштым ышташ лиеш. Ме кызыт тугай мунлылык нерген кутырена – молан нунылан иктеш погынен шинчын каҥашаш огыл: мом ыштыман, кертына мо?.. Но кунам тыге ышталтын?
Ме карт кугыза-влакым эн мунлылан шотлена. Нуно Юмылан пелештен моштат. Тугеже кугурак Сандалыкыште, Мландыште мо ышталтеш, умылат. Тошто марий ой негызеш калыкым, поснак самырык тукымым, чын шуарен кушташ лиймым палат гын, молан тидым савыктен лукташ да туныктымо пашаште кучылташ таратышаш огытыл? Ончыза, тиде илышыште вияҥ толаш чыла йӧнна уло: Оньыжа, карт кугыза, учёный-шамыч… Иктеш чын корным гына ойырен налман.
Могайым?..
– Тыгодым теве мом шотыш налман. Тӱня вияҥеш шке законжо дене. Тиде тӱняште Россий эл уло. Тудат илышыжым шке законжо дене виктара. Меат марий калыкын вияҥме корныжым тидын гоч ончышаш улына. Тидлан гына келыштаралтман огыл, адакат шкенан ойыртемалтше койышнам вияҥден толман. Да туге, тек тудо весыланат вияҥ толашыже полша. Тунам ме ойлен кертына: марий калыкна – кугезе финн-угор кундемыште (а тудо Российын кугу ужашыжым айлен) ончычсылак ончылно. А тидым ты кундемысе ола ден эҥер-влакын лӱмышт марий этимологиян улмат пеҥгыдемда: Москва, Волга (Юл), Вологда, Кострома да молат. Ме тидым мондышаш огынал, ме тидлан келшен толшаш улына.
Келшышат, келшыдымат…
Илыш эре йыжыҥан. Кажне жапын шке ойыртемже, шке йодмашыже улыт. Нунышт келшышат, келшыдымат лийын кертыт. Но ме айдеме семын келшышым ыштынена, сандене келшыдымым кораҥдышаш верч улына. Но тидыже яра вурсымашке савырнышаш огыл, а илышым саемдымашке виктаралтшаш.
Кодшо Погыныштат секцийлаште каҥашыме годым вурсен огыл, а темлен ойлымылан тӱткышым ойырымо. Но чыла тиде темлымым чумырен иктешлаш да илышыш пурташ кӱлеш. Уке гын Погынышто лукмо резолюций ышташ шонымо нерген яра декларацийыш гына савырна. Тугеже темлымым иктешлыме гына шагал, тудым могай сферылан келшен толмо шот дене шеледаш да кугыжанышын посна структурлашкыже шукташ кӱлеш. А ончыкыжо илышыш кузе пурталтмым эскераш. Калык дене кылжат пашам ыштышаш. А тидлан ончылнына ответственностьым шижын шогышаш улына. Тыге гына ме шкенан калыкна ден йылмынам вияҥден толын, арален кертына.
Калыкна – тиде ик еш
– Мемнан тенийысе калык Погынна Еш идалык дене кылдалтше лиеш. А мо тыгай еш? Еш – тиде ава-ача, кова-коча, йоча-уныка, кугезе-влак… Эше кумданрак ончалаш гын, уло марий калык – тиде ик кугу еш. А калыкнаже пеш шукертсе. Тукым гыч тукымыш родо кылым шуен толынна да ик кугу ешыш савырненна. Лач тиде кӱкшыт гычак ончалшаш да рашемдышаш улына: кушеч тӱҥалынна да кушко кайынена.
Ме кызыт тыглай огыл, СВО манме, пагытыште илена. Кажныже элнам да шке ешыжым арален кодымо нерген шона. Арален кодымынаже родо кылым шуйымак лийже!
Юрий ИСАКОВ
Снимкылаште: Ю.Игнатьев; Марий калыкын X погыныштыжо, 2016 ий; Йошкар-Оласе тумерыште Агавайрем кумалтыш, 2024 ий.
Авторын, Д.Речкинын да М.Скобелевын фотошт
Посна ойырен ончыктышаш шонымаш:
Калык семын аралалт кодаш полшышо сай койышнам – тышке—тушко лупшалтдымынам, таза йӱлам кучымынам – шуен, тачысе илышын пеш писын вашталт толмыж дене ушен, ончыкыжо аралалт кодаш веле огыл, вияҥаш полшышо лийшаш мемнан корнына.
