Ял покшеч йоген лекше памаш дечын вий-куатым тыгерак йодын возен Унчо кундемын чолга эргыже, СССР-ын сулло связистше, мер пашаеҥ, поэт, писатель Валерий Апакаев. Тудо ила гын, 26 январьыште 85 ийым тема ыле.
Йоча пагыт
Валерий Васильевич 1940 ийыште Морко селаште служащий ешыште шочын. Ачаже Василий Апакаевич 1917 ийыште Чодырасола ялыште шочын-кушкын. Морко районысо рӱдӧ эмлымверыште тӱҥ офтальмологлан тыршен.1939 ийыште Йошкар Армийыште служитлен, военфельдшер лийын. 1942 ийыште Йошкар Знамя орден дене палемдалтын.
Аваже Ксения Павловна Павлова – Унчо селан ӱдыржӧ. Тудо рӱдӧ эмлымверыште акушеркылан ыштен. Нелын черланымыжлан кӧра 27 ияшак колен. Валерий эргыштым коча-коваже Татьяна Степановна ден Павел Иванович Ивановмыт ончен куштеныт.
Валерий Апакаев 1954 ийыште Унчо шымияш школ деч вара тунеммыжым Шеҥше кыдалаш школышто шуен. Изинекак радиотехникылан шӱмаҥын.
Паша корно
Школ деч вара 1958 ийыште Шеҥше радиоузелыш пашаш пурен. 1959-1960 ийлаште армийыште служитлен. Тихоокеанский флотышто матрос лийын. Тушечын пӧртылмекыже, ончычсо паша верыштыжак тыршен. 1964 ий гыч автоматический телефон станций сетьлам илышыш талын пурташ тӱҥалыныт. Тидлан кӧра монтёр В.Апакаевым Архангельск оласе связь электротехникумыш кок тылзаш курсыш тунемаш колтеныт. Варажым механиклан шогалтеныт. 1983 ийыште пӱтынек Шеҥше РУС-ыш куснен, участкын бригадиржылан шогалтеныт. Ты должностьышто сулен налме канышыш лекмешкыже тыршен.
Тудым Морко калык сай пашажлан пагален. Шеҥше, Нуж-Ключ – Унчо да Семисола – Шордӱр велне телефон, радиолинийым эскерен, ачален.
Пашам тыршен ыштымыжым кӱкшын аклен, СССР-ын заслуженный связистше чап лӱмым сулен, лӱмжым СССР Связь министерствын Почёт книгашкыже пуртеныт, III степенян Паша Чап орден да «Пашан ветеранже» медаль дене палемденыт.
– Ачам мыламат тиде специальность дене тунемаш каяш темлен. «Тиде паша эреак лиеш. Адакшым лач школым тунемын пытарыме ийын Маприй кугыжаныш технологий университетыште связистлан туныктымо группо почылтын. Вич ий тунемме пагыт писын эртен. Практикым ачамын пашам ыштыме верыштыже, Шеҥше АТС-ыште, эртенам, – студент жапшым шарналта Борис эргыже. – Связист лиймемлан ачам моткоч куанен, но тидым мыланем пешыжак ончыктен огыл. Кызыт пашам вес йыжыҥ дене ыштем гынат, туныктен каласымыже жапын-жапын чоным ырыкта, а поро ой-каҥашыже-влакым илышыштем кучылтам. «Мый чын ыштем дыр?Ачам шкежым кузе куча ыле?» манын шоналтем, южгунам ушем дене кӱлеш корно дене виктарен колташат ачамым йодам.
Нелын черланымыжлан кӧра 2001 ий 29 июльышто ош тӱня дене чеверласен.
Тиде ийынак Унчо селасе администрацийын темлымыж почеш, Эҥерӱмбал уремлан Валерий Апакаевын лӱмжым пуэныт.
Депутат
Морко калык 1990 ийыште Валерий Апакаевым Шеҥше округ деч депутатлан сайлен. 1993 ий марте Марий АССР Верховный Совет президиумын членже лийын, промышленность, транспорт да связь шотышто комиссийын председательжылан шоген.
– Ачамын возен кодымо программыже-влак кызытат мӧҥгыштӧ аралалтыт. Южгунам лудам да шонен ӧрам: тунамак тудо кӱлешан да кугу пашам ышташ шонен. Чыла программыже калыкын илышыжым саемдыме дене кылдалтын, – ойла Борис Валерьянович. – Ик сессий деч вара толмыжым шарнем. Пешак куаныше ыле. Тунам илыш вашталтме семын Марий АССР-лан вес лӱмым пуаш кӱлын. «Шукын Марийская республика маннешт ыле, но ме садак сеҥен кертна, республикнан лӱмыштыжӧ «марий» шомакым арален кодышна – Марий Эл Республик манын лӱмдышна» – ачамын тыге ойлымыжым тунам умыленам да кызытат кугешнен шарнем. Вет Марий Эллан лӱмым пуымаште тудынат надырже уло!
Еш илышыже
Валерий Васильевич пелашыж дене пырля кум ӱдыр ден кок эргым ончен куштеныт.
– Ача-авамын торжа шомак дене мутланымыштым, кугу йӱкын кычкыркалымыштым колынат омыл. Мемнамат вурсымыштымат ом шарне. Ачамын пеҥгыде койыш-шоктышан улмыжым паленна да сандене мут колыштшо лийынна, – шарналта Борис Апакаев. – Мыйым, межнеч эргым, ешыште чаманеныт: пашаланат утыжым «кычкен» огытыл. Варарак, кугурак акам ден изам посна илаш лекмекышт, Ирина акам олаш тунемаш кайымеке, ача-авалан пӧрт сомылым ышташ полшаш кӱлмым шижынам. Кеҥежым пакчаште, шудо олыкышто эреак полшенам, а телым кудывечым лум деч футбол пасу гай эрыктен шындем ыле…
– Изиракна годым ачана рушарнян гына мӧҥгыштӧ лийын. Моло кечын эрдене мемнан кынелмына деч ончыч лектын каен, а кастене малаш ямдылалтме годым толын пурен. Тудо шке пашажым пеш йӧратен, пеш ответственный лийын. Кӱлеш гын, йӱдымат, ночко але поранан игечыштат пашашкыже куржын, садлан мӧҥгысӧ чыла сомыл авалан логалын, – чонжым почеш Ирина ӱдыржӧ.
– Йоча-шамыч ачем Апакай чочой маныныт. Чыла уныкаже-влак тудым тыге лӱмденыт. Молан? Валерий лӱмым нунылан ойлаш йӧсын чучын, сандене Дима эргым изиж годым тыге ойлыктен, – ешарыш Ольга ӱдыржӧ.
Поэзий кумылан
Валерий Апакаев сылнымутым йӧратен. Возымыжо республикысе тӱрлӧ газетлаште, «Ончыко» журналыште савыкталтын.
2001 ийыште «Марий Эл» газет редакцийын да Унчо марий-влакын полшымышт дене «Парым» икымше сборникше савыкталтын. 2010 ийыште «Мландӱмбалне улам ыле кайык…» книгаже ош тӱням ужын.
Тудын сылнымутшо илыш дене кылдалтше, кугу шонымашан, чоным тарватыше, южыжо шинчавӱдым лукшо, а южыжо, мӧҥгешла, мыскара кумылан, шыргыжаш тарватыше улыт. Возымаштыже чон куанжым, ойгыжым почын, пӱртӱсым, калыкшым моктен.
Ятыр почеламутшылан муро шочын. Поэтын мутшылан Татьяна Ямбердован келыштарыме «Унчо велне» мурыжо ӱмырым эртарыме кундемыштыже гимн семын чапланен. А теве «Ӱстелтӧр муро» почеламутшылан возымо муро деч посна Унчо кундемыште ик пайремат огеш эрте.
Прозо семын возымо произведенийже-влакат улыт. Нуно тунамсе илышын тамжым шижаш полшат. А мыскара шӱлышан ойлымашыже-влакым воштыл-воштыл шергалат да кушечын тынар оҥай савыртышым муын манын шоналтет. Автор семын мыскара йӧре тудо куандарен да тыгодымак койдарен моштен.
– Ачам кас еда але жапше лийме годым эреак возкален. Иктаж почеламутым серен шуктымекыже, эн ончычак авайлан лудеш ыле. Вараракше иктаж йолташыжлан, телефон дене йыҥгыртен, лудын, – мутшым шуя Борис эргыже. –Автомашина дене кудалыштме годым, поснак кужу корнышто, ачамын почеламутшо-влак чӱчкыдынак ушыш пурат.
Илыш, туныкто илаш!
Пӱтынь илыш мылам пӧлеклалтын,
Кузе тудым илен моштыман?
Ала ӱмыр ондакак пӱралтын,
Мо лийшашым вучен шинчыман?
Мый илем пошкудем-влак коклаште,
Кузе нуным ок лий пагалаш?
Уло сай йолташем ты селаште –
Илыш, туныкто тудым аклаш!
Ала садлан пеледме жап лийын,
Ала корно ыш лий кораҥаш?
Мый эн канде шинчатым вашлийым –
Илыш, туныкто чот йӧраташ!
А пашан ончык ошкылжо шуко,
Угыч уым пален шогыман.
Уш айдемым сандалыкыш шуктыш –
Пу мастарлыкым, илыш, мылам!
Ала чынак айдемын законжо –
Ӱмыр мучко илен тунемаш?
Мый, илен, нигунамак ом нойо,
Илыш, туныкто мыйым илаш!
Палемдымаш
Унчо кундемын эргыже Валерий Апакаевын шочмыжлан 85 ий темме вашеш Борис эргыже книгам лукташ ямдыла. Тушко ачаж дене кылдалтше ятыр материалым, фотокартычке, шарнымаш-влакым чумырен.
Сборникыш тӱрлӧ ийлаште возымо сылнымутшо: повесть гыч ужаш, ойлымаш, почеламут да мурыжо-влак – пурталтыныт нуным рушлашке кусарыме.
АЛЕВТИНА БАЙКОВА
Фотом еш альбом гыч налме