Шукерте огыл, уло марий тӱнялан палыме ты айдемын суапшым шотыш налын, Марий Эл правительстве «За заслуги перед Марий Эл» II степенян орден дене палемдыш. 26 майыште Марий Элын тӱҥ онаеҥже Александр Иванович Таныгинлан 80 ий темеш.
25 ий наре Ош Кугу Юмо ончылно тудо уло марий калык верч пелештен шога. 1998 ийыште Марий юмыйӱла ушемым вуйлаташ да тӱҥ онаеҥже лияш тудлан юмын таҥже-влак ӱшаненыт да йоҥылыш лийын огытыл. Кугурак йолташыже-влакын тӱҥалме пашаштым тудо моштен виктарен колтен. Таче ушемын шке тӱсшӧ, юридический чурийвылышыже, тамгаже кугыжан кагазеш пенгыдемдалтыныт.
«Марий кумалтыш» марий юмыйӱлан негызше нерген тӱҥ умылымаш-влак тудын тыршымыж денак возалтыныт. Историй шанче кандидат Никандр Попов дене пырля 2003 ийыште «Юмын йӱла» книгам луктыныт. Тудо юмыйӱлам тунемаш да кумалтышым виктарыше-влаклан тачат моткоч кугу полыш. Тидым вес кундемлаште илыше-шамычат пеҥгыдемдат да шинчасортала аралат.
Александр Ивановичын ушемым вуйлатыме жапыште Марий Элыште гына 12 верысе тыгай организаций ышталтын. Тыгак Пошкырт ден Угарман кундемлаште шымыт да ик общине улыт.
Тӱҥ онаеҥ шке шинчымашыжымат эреак пойдарен толеш, шуко лудеш, шымла да мом палымыжым самырык-шамычлан тунемаш кодаш манын, книга-влакым серен: «Шарнымаш ойпого» (2017 ий), «Марий калыкын кечышотшо» календарь (2009-2023 ийла), «Ош Сандалык ончылно» (2012 ий), угыч тудым 2018 ийыште савыктыме, «Ший мундыра» 2013 ий), «Ший мундыра – Серебряный клубок» (2022 ий). Нине савыктыш-влакым республикыште веле огыл, Росссийын регионлаштыже илыше марий-шамычат кумылын налын каят.
Марий верам кучышо-влак коклаште самырык-шамычше утларак лийышт манынак тудо чот тырша. Таклан огыл кажне Марий калык погын ма регионысо Пеледыш пайрем, марий кечышот дене кылдалтше моло пайрем тудын сугыньлымо мутшо дене тӱҥалеш. Онаеҥын пӱрымашыжак тугай: кумалтыш годым веле огыл, айдемым вес тӱняш ужатыме годымат пелешташыже логалеш. Тудо нигунам ок отказе, рвезе калыкымат тидлан туныктен шога.
Тудын тыршымыж денак юмыйӱла ушем у кӱкштыш нӧлталалтын. Йылмым, сылнымутым да историйым научнын шымлыше В.М.Васильев лӱмеш марий институт пелен Марий юмыйӱлам шымлыше лабораторий почылтын. Кодшо ийын ты лабораторий ушем дене пырля марий вералан пӧлеклалтше, эсогыл Россий кӱкшытан конференцийым эртарен. Чынжымак, тиде у кӱкшыт.
Мер Каҥаш дене пырля илышыш шыҥдарыме «Югыпого – эргечыш корно» проект почешат, да тыгакшат тӱҥ онаеҥ Российын регионлаштыже илыше марий-влак деке кылым ышташ лектын коштеш: Пошкырт, Татарстан, Одо, Виче, Угарман марий-влак дене лийын. Нунын йодмышт почеш кумалтышымат эртара. Акпатыр онлан вуйым савымаштат тудо эре вучымо онаеҥ. Мемнан республикыште ик тӱня кумалтышат тудын деч посна ок эрте. А тушкыжо уло Россий гыч марий-влак толашак тыршат, надырымат кондат.
Ушемым вуйлатыме да тӱҥ онаеҥ лийме пагытыште Александр Таныгин республик вуйлатыше орган, моло конфессий-влак дене сай кылым ыштен, юмылан ӱшаныше-влакым тургыжландарыше йодыш-влакымат шотыш кондашак тырша, вет тудо эше Религий сынан организаций-влак дене кылым ыштыме шотышто Марий Эл вуйлатыше пеленысе общественный советын еҥже.
Тыглай илышыште могай улмыж нерген таче тудын дене пырля пашам ыштыше, кылым кучышо йолташыже-влаклан каласаш йодна.
Меат, «Марий Эл» газет редакцийын коллективше, юбилярым шочмо кечыж дене саламлен, кужу деч кужу ӱмырым тыланена. Илышлан куанен, мыскарам ыштен моштышо, у шинчымашлан почылтшо лийын кодаш тыланена. Таза да пиалан лийза, пагалыме Александр Иванович!
Александр Бирюков, республикысе Марий Юмыйӱла Рӱдӧ ушемын вуйлатышыже:
– Александр Иванович пеҥгыде койышан, шке мутшылан оза. Весе-шамыч деч йодынат, кӱлеш гын, пеҥгыдын каласенат, шылталнат кертеш. А тиде вуйлатышылан веле огыл, тыглай еҥ-шамычланат эре кӱлеш. Тудо юмыйӱлаште шуко пала, шинчмашыже кумда. Шинчымашыже вес книга гыч уым пален налме дене веле огыл, тудо марий юмыйӱлам, тудын философийжымак шымлен толеш. Мом уым почеш, тудо шкенжын савыктышлашкыже вераҥда да молылан пурын пуымо семын серен умылтара. Тачысе кечылан юмыйӱлам тыге келгын палыше ик тыгай айдемына веле. Марий юмыйӱлан негызшымат Попов дене пырля ямдыленыт. Пытартыш жапыште шым тукым нерген возымыжымат, рушлаш кусарыме кнгижымат кӱкшын аклыман.
Мый самырык улам гынат, тудын «Нужголым ияш огыт туныкто» манме ойжо – шкаланем ты шотышто тудын гаяк кушкаш шӱкалтыш. Икымше гана Йошкар-Оласе Пӱнчерын Тумер отыштыжо вияш эфир гоч Агавайремым эртарыме годым пелешташ ӱшанымыжланат кугу таум ыштем.
Юрий Тушнурцев, Йошкар-Оласе общинын тӱҥ онаеҥже:
– Мый Александр Иванович дене 16 ияш гычак палыме улам. Тудо мемн нан Тушнур ялыш агрономлан ышташ толын ыле. Куд ийлан кугурак лийын гынат, кас еда жапым пырля эртарыме. Армий гыч пӧртылмеке, тудо шке велкыже илаш каен. Но кумалтышлаште тудым эре вашлийынам, а мый ачам ден авам пелен отыш коштынам. Шочынавалан але Тӱҥ Юмылан Александр Иванович эре пелештен шоген. Вара шкенан ял калык мыламат пелешташ ӱшанен. Александр Ивановичак мыланем пелешташ тунемаш книгамат пуэн колтен. Тудым лудын, тунем шыинчымем тачат шарнем. Варажым тудак мыланем ял кумалтышыште Тӱҥ Юмылан пелешташ ӱшанен. А шкеже эре Шочынавалан тулолмо воктене шоген. Варажымат мыйын тӱҥ туныктышем лийын, да кызытат тыгак. Таклан огыл тудым уло марий тӱня пагала, ӱшана. Онаеҥ-влак кокласе кылымат моштен виктара, чыла вере шукта, самырык-шамычымат туныктенак шога.
Вячеслав Мамаев, Шернур районысо общине вуйлатыше:
– Кунам айдеме пашам сайын ышта, калыклан тиде келша, пагалымашат шочеш. Александр Иванович пашажым моло дене каҥашен шукта, сандене лектышыжат куандара. Умылыдымаш лектеш гынат, тудым адакат пырля каҥашен кораҥдена.
Альберт Рукавишников, Кужэҥер районысо общине вуйлатыше:
– Эн ончыч мый Александр Ивановичым унала ӱжынам. Тудо мый денем мален кайыш. А вара лӱдыкшыдымылык шотышто полышкалышыжлан шогалтыш. Ты пашам шукташ мыйын отставкыште майор лиймемат келшен толын. Тунам тыгай кӱлешлыкшат лийын. А такшым, мый тудым туныктышемлан шотлем. Мыйым икымше гана 2003 ийыште воктекыже пелешташ шогалтен. Александр Иванович шуко пала, шот-ратым акла. Мӱкшымат онча, а ты пашам чылан шуктен огыт керт. Суртыштыжо шорыкымат, комбымат онча. Паша деч посна йӧршеш шинчен огеш керт. Лӱмгечыж дене саламлем да тыгаяк пашаче, мыскарам ыштен моштышо, пӱсӧ йылман кодаш тыланем. Тӱҥжӧ – таза лийже. А калык тудым чынже денак пагала
Герман Милютин, Советский районысо общинын тӱҥ онаеҥже:
— Мый Александр Ивановичым шукертак палем. Ачам Степан Милютин дене эре гаяк пырля пелештен коштыныт. Таныгыин деч ончыч ачамже республикысе юмыйӱла ушемын тӱҥ картше лийын. Тудын дечат Александр Иванович шукылан тунемын, очыни. А кызыт ме Александр Иванович деч тунемына, тудым моткоч пагалена да шотлена.
Любовь Абукаева, МарНИИЯЛИ-н Марий юмыйӱлам шымлыше лабраторийжым вуйлатыше:
– Лингвоперсонологий – наукышто тыгай умылымаш уло. Айдемын кутырымо ойыртемжым шымлымаш. Александр Ивановичын кутырымыжым, юмылан пелештымыжым, сугыньлымыжым, тӱрлӧ саламлымашыжым, ӱжмашыжым шымлен, посна шанче пашам возаш лиеш. Тудо моткоч ойыртемалтше айдеме. Марий юмыйӱлам вияҥдымаште надырже пеш кугу, «Юмын йӱла» книгажак мом шога!
А.И.Таныгин
Шочын – У Торъял район Кугу Танаксола ялыште, эре туштак ила.
Тунемын – Ежово ялозанлык техникумышто, агроном.
Пашам ыштен – агрономлан, экономистлан, кугурак экономистлан, инженерлан, газослесарьлан, управляющийлан, шкежак «У куат» кресаньык фермер озанлыкым чумырен, тӱҥалме пашажым кугу эргыже шуя.
Икшывыже – кум эрге, кум ӱдыр, 10 уныка.
Наградыже-влак:
Марий Эл Республиксе тӱвыран сулло пашаеҥже» чап лӱм, «За заслуги перед Марий Эл» орденын медальже; Марий Элын тӱвыра, савыктыш да калык-влакын пашашт шотышто министерствыжын «Йыван Кырля 1909-2009» шарнымаш медальже, Российысе кресаньык (фермер) да ялозанлык кооператив-влак ассоциацийын сулло фермерже (2021 ий) – тидым кугу наградылан шотла; «Юмын йӱла» книгалан – Российысе исторический обществын Нестор летописецын медальже.
Светлана Носова
Снимкыште: А.И.Таныгин
М.Скобелевын фотожо
