«Нелеш ида нал, пагалыме делегат-влак,
но раш темлымашым иктымат шым кол»
Черетан XII Марий погын кышкарыште эртыше «Еш да туныктымаш» секцийжын пашажым мучашлен иктешлыме годым Марий Эл образований да науко министрын алмаштышыже Валентина Гаврилова каласен. Тыгай ойжылан иктат ваштареш вашештен огыл. Молан? Чын да.
Секцийым вуйлатыше, Марий кугыжаныш университетын Калыкле тӱвыра да калык-влак кокласе кыл институтшын директоржо Родион Чузаевын палемдымыж почеш, секцийыште икымше кечын 95 участник лийын, кокымшын – шагалрак. Чылаже докладым 25 еҥ ыштен. Секций «Еш да туныктымаш» маналтын, но мутланымаш тӱҥ шотышто марий калыкнан ик эн пӱсын шогышо йодышыжо – йоча-влаклан марий йылмым туныктымо – дене кылдалтше лийын, санденак ойлышаш шомакшат шагал огыл погынен. Мутым Марий Эл, Москва, Пошкырт, Киров, Удмурт кундемла гыч делегат-влак налыныт. Кок кечыште теве могай ой-влак йоҥгалтыныт: «Йочасадыш чылаже 200 йоча коштеш, тышеч 150-же – национальность дене марий, но иктыжат марла мутланен ок мошто. Марий йылмым туныкташ ик ача-ава гына келшен», «Ондак районыштына кандаш школышто марий йылмым шочмо семын тунемыныт гын, ынде – визытыште веле», «Марий ялыште йоча-влак марла огыт мутлане», «Школлаште марий йылме да литератур дене шагат-влак шагалемыт», «Йоча-влак марла шагал лудыт», «Икшывым ешыште марла туныктена, а йочасадыште – марий йылме дене занятий уке», «Марий ялысе школышто мероприятий-влак рушла эртаралтыт», «Марий йылмым туныктышо-влак профессионал мастарлык конкурсыш шагалын ушнат», «Вес регионлаште марий йылмым туныктышо-влаклан методике могырым полыш кӱлеш», «Молан марий йылмым обязательныйым ышташ огыл, англичан йылме – кӱлеш ма уке – обязательныйыс?», «Марий йылмым туныктышо-влакын конференцийыштым эртараш», «Марий йылмын идалыкшым ышташ» да молат. Кажне доклад дене кумдан палдараш йӧнна уке, сандене секцийын пашажым Марий Эл образований да науко министрын алмаштышыже Валентина Гаврилован иктешлен каласымыж дене палдарена. Тудо йоҥгалтше йодыш-влак кокла гыч кажныжлан комментарийым пуэн, нунын кокла гыч икмыняр вашмутшо дене тендам палдарена:
– Айста ушеш пыштен кодена: таче мемнан элыште ик образовательный кумдык чоҥалтеш. Рушлаже тудо «единое образовательное пространство» маналтеш. Тиде кумдыкым чоҥымо годым кызыт Россий Федераций Просвещений министерстве могырым илышыш моткоч шуко вашталтыш пурталтеш. Учебный план шотыштат. Тудын шуко вариантше уло: вич кечаш паша арнян, куд кечаш. Кызыт мый предметный областьлаш обязательный, обязательный огыл ужаш шотышто ом пуро. Вашталтыш-влаклан кӧра умылыдымаш-влак лектыт. Нуным пытарашлан тӱрлӧ семинарым эртарена. Тений тунемме ий деч ончыч, августышто, завуч-влакым чумырышна, молан манаш гын шочмо йылмым туныктымо шагатым шеледыме шотышто йодыш чынак шуко уло. Но ме завуч-влакым ты шотышто веле огыл погенна, моло йодыш денат, тӱҥжӧ шочмо йылме дене шагатым шеледыме шотышто лийын. Марий туныктыш институт ден мемнан министерствын специалистше-влак дене чыла йодышлан вашмутым пуымо, вара письменный вашмутым колтенна. Уло школ вуйлатыше-влакын чатышт, тушто – 249 директор, тушкат увертаренна. Но тиде вебинарыш 249 школ гыч иктаж 70 завуч гына ушнен. Кузе эше увертарыман, ом пале… А тиддеч вара тыгай ойым колына, пуйто институт, министерстве могырым нимогай методике полыш уке.
Учебный план, шагатым шеледыме дене пашам утларакшым завуч эртара. Завуч-влакым ме вебинарыш ушнаш ӱжына, а нуно огыт ушно. Учебный план шотышто консультацийым вебинар гоч гына огыл, тыгак институтыш толын йодаш лиеш. Садлан, мутлан, туныктышо-влакын шагат шотышто йодышышт лектеш гын, завуч дене пашам ыштыман, тыге огыл мо? Йодман: «Умылтарыза, молан тиде учебный планым ойыренда? Молан шагатым тыге пайледа?» Районысо образований пӧлкам вуйлатыше-влак палат: кажне тунемме ий деч ончыч уло тыгай процесс – «тарификаций». Тушто ончат: кажне туныктышо могай ставкылан пашам ышта, тудын мыняр шагатше, могай пашадарым налаш тӱҥалеш. Специалист-влак тарификаций годым эше учебный планым ончат. Чыла тиде радам дене ончалтеш: чын шагатым шеледыме але уке. Сандене шагат шагалемеш манын ойлаш ок лий.
Кызыт, кунам вашталтыш-влак пурталтыт, тӱрлӧ конструктор кучылталтеш. Тунемме план тудын гоч ышталтеш гын, конструктор уто шагатым вес предметлан шындаш огеш пу, сандене тушто чыла чын лийшаш. Тидым завуч-влак чылан палат. Министерстве тарификацийым кугыжаныш тӧнеж-влаклан эртара, а муниципальный школ-влаклан тидым районысо образований пӧлкам вуйлатыше-влак ыштат. Чыла йодышым тушто рашемдаш лиеш.
«Внеурочная деятельность», «дополнительное образование». Нине кок умылымашым ойырыман. Южо школышто кызыт мартеат нуным лугат. Нине йӧн-влакым марий йылмым да сылнымутым туныктымаштат кучылтман.
«Кызыт йоча-влак лудмым чарненыт» манмылан. Чынак, тидын дене келшаш лиеш. Но айста ончалына: пытартыш жапыште йоча-влаклан оҥай могай книга лектын? Детектив сынан але вес жанр? Мутлан, те шкеже кызыт марла лудыда мо? Утларакшым кызытсе лекше сылнымутым ончалына гын, нуно чыланат йочалан келшыше улыт мо? Марла лудышт манын, оҥай содержаний лийшаш. Да, мемнан поэзий виян, а йоча сылнымут тунар виян огыл – тугеже йочаже мом лудшаш? Эн ончычак сай качестван содержаний лийшаш, вара ме нунылан тудым электрон ресурсым ыштен кертына, тыге?
Марий кугыжаныш университетыште кластер уло. Тудо «Региональный кластер непрерывного педагогического образования учителей родного языка» маналтеш. Январьыште, олимпиадым эртарыме годым, ме участник-влак дене погыненна, икмыняр директор лийын. Тунам кластерын пашаж нерген умылтарен ойленна, палемденна: тиде – уто паша огыл, а марий йылмым да сылнымутым туныктымым вияҥдаш ешартыш йӧн. Тунам рашемденна – мом тиде кластер ышташ тӱҥалеш. Но, кузе шонеда, мыняр школ тиде кластерыш ушнен? 56 школ. Умылтарымаш паша эртаралтын, районлаш серыш колталтын. Молан кызыт тиде кластерыште республикысе чыла школ огыл?
Марий йылмым туныктышо-влакын конференцийыштым эртараш темлымаш шотышто. У тунемме ий вашеш кажне августышто образований пашаеҥ-влакын конференцийышт эртаралтеш, тудын кышкарыштыже Марий туныктыш институт дене пырля марий йылмым туныктышо-влакын конференцийыштым эртарен кертына – тиде нимогай проблеме огыл.
Тале марий туныктышо-влакым ме профессионал мастарлык конкурсышкына вучена, визытым-кудытым гына огыл, а эн шагалже – латшымытым, кажне район да ола гыч.
Мероприятийым марла эртарыме шотышто. Чынжымак, мыланна мероприятийым марла эртараш мо мешая? Иктаж кок-кум ий ончыч шочмо Олор школыш юбилейыш мийышым. Марий шӱлышан ял да, мутат уке, чыла марла эртаралташ тӱҥалеш манын шоненам. Уке. Йодам: «А молан марла огыл?» Эртарат рушла, а экраныште чыла тудак марла кая. Умылтарат: кугу уна-влак улыт. Но амалже кушто шонеда? Тыште огыл. Мероприятийлан ямде сценарийым кушто налыт? Интернетыште. Моткоч куштылго.
Мыланна вет шочмо йылмыдам, сылнымутдам туныкташ ок лий манын, иктат ок ойло. «Туныктыза», – маныт, но тидлан йӧным палыман. «Туныкташ, туныкташ, туныкташ» ойлаш шуко лиеш, но тыгодым кызытсе условийыште тидым кузе ышташ лиймым умылыман. А вет тудо объективный. Ме Россий Федерацийын ужашыже улына, ме тудын законодательствыже дене келшышын пашам ыштышаш улына. Марла «Вуй деч кӱшкӧ тӧршташ огеш лий» маныт. Шочмо йылмым туныктымаш ача-аван йодмашыже деч шога гын, кузе ме тидым умбакыже ворандарен колтышаш улына– тидын нерген шонышаш улына. Кок кече колыштам «Да, туныкташ, туныкташ» манмым, а кузе – конкретный темлымашым, делегат-влак, нелеш ида нал, мый шым кол.
Школ, йочасад гыч выступлений-шамыч лийыч. Нунын пашаеҥышт мом ыштен кертыт – тудым ыштат, тыгодым урок деч ӧрдыжсӧ пашам моткоч сайын кучылтыт. Кызыт школ директор-влакын советникышт, нунат этнокультур компонент дене пайдаланат. Мемнан республикна икмыняр ончыч уло Российлан шке пашажым лач этнокультур направлений дене ончыктен. Шуко пашам министерстве эртара. Кугыжаныш пайрем-влаклан республик кӱкшытан акцийлам увертарена, тыгодым эреак этнокультур компонентым кучылтына. Мутлан, Калык-влакын икоян улмышт кечыштлан «Шӱмыштем улат, Россий!» акцийым увертаренна. Тушко школ ден йочасад-влак моткоч кумылын ушненыт.
Термин, текст-влакым куштылемдаш темлымаш шотышто. Чынжат уло. Но шанчызе, йылмызе семын мый вес шонымашан улам. Кызыт мо улмым арален кодаш манын эре кутырена. Но ме вияҥшашат улына. Шочмо йылмын кучылталтме кумдыкшым шарашлан термин деч посна тидым ышташ огеш лий, йолташ-влак.
Марий йылме идалыкым эртарыме шотышто. Мемнан кызыт Тӱп калык-влакын йылмыштлан лу ий теммылан пӧлеклалтше идалык эрта. Тудын кышкарыштыже пашам ышташ мыланна нимо чаракым ок ыште.
Чыла йӧным кучылтман. Кызыт самырык тукымлан патриотизм шӱлышеш шуарыме нерген ойлена. Тиде мемнан ешартыш йӧн. Шочмо йылме дене кутырет, ача-аваым пагалет, шочмо кундеметым аклет – чыла тиде патриотизм. Тиде ешартыш йӧным кучылтын, ме марий йылме дене мутланыше-влакын чотыштым кугемден кертына.
Галина Кожевникова
Авторын фотожо.
