Мутланет гын, шочмо йылмет ила
Тений 16-19 августышто Мордовий Республикын рӱдолаштыже, Саранскыште, Российысе финн-угор калык-влакын всероссийский форумыштышт В.Васильев МарНИИЯЛИ-н тӱҥ научный пашаеҥже, филологий науко доктор Любовь Алексеевна АБУКАЕВА «Цифровизация финно-угорских языков: масштабирование опыта» теме дене йылме-влакым шымлыме да вияҥдыме у технологий, цифроватлыме, рашракше каласаш гын, марий йылмым аралымаште да вияҥдымаште искусственный интеллектым кучылтмо дене кумдан палдарен. Лудшына—влакым докладын тӱҥ шонымашыж дене палдарена.
Йылмым цифроватлыме нерген шуко возат, мастер-классым, семинарым, конференцийым, форумым эртарат. Да кажне гана шумо лектышышым ончыкташ, йылме-влакым компьютер технологий полшымо дене ик чумыр увер кумдыкышто ончыко шӱкымӧ корным рашемдаш йӧн пуалтеш. Тыге моткочак кӱлешан паша ышталтеш.
Ме Андрей Валерьевич Чемышев дене чыладамат эше ик гана тиде темым ончалаш темлена. Молан? Южо йылмым кызытак, шуйкалыде, цифроватлаш тӱҥалман, южыжлан – тидым писештарыман, а чумыр налмаште финн-угор калык йылмылам веле огыл, Российысе моло калык-влакын йылмыштымат.
Доклад гыч:
Россий Федерацийыште таче:
– 277 йылме ден диалект;
– 74 йылме – кугыжаныш образований системыште;
– 74 йылме дене – телевещаний;
– 63 йылме дене – радиовещаний;
– 50 йылме дене – 504 тӱрлӧ газет ден журнал;
– 31 йылме дене – 125 тӱрлӧ журнал ден альманах;
– 57 йылме дене – тӱжем дене книга;
– 22 тӱжем еҥ– шочмо йылмым туныктышо.
Марлаже огыт кутыро, йылмым огыт туныкто, молан тугеже цифровизацийым ышташ?
Любовь Алексеевнан докладыштыже тидлан раш вашмут йоҥгыш:
Йылмым объект семын огыл, а субъект семын ончаш тӱҥалына гын, тунам умылена – ме гына огыл йылмым да йӱлам аралена, тыгак йылме ден йӱлат мемнам аралат. Йылме дене мутланыше ынже йом манын, тачысе илыш йогынышто – глобализаций, урбанизаций, миграций, ассимилаций жапыште мом ыштыман? Вияҥашыже йӧным тӱрыс почман. Эн ончычак, тиде йылме дене мутланыман, тудым тунемман да эшеат кумданже йылмым кучылт кертме чылан йыжыҥыштат пайдаланыман – икте-весе дене мутланыме годымат, тӱшка калык кумдыкыштат, Тӱшка увер йӧн (СМИ) аланыштат, тӱвыра ден искусствыштат, науко ден образованийыштат, ындыжым киберпространствыштат – тугеже йылмылан цифровизаций кӱлеш.
Цифроватлыме йылме – тиде кунам йылмым палыше еҥ ты йылме гоч компьютер да смартфон дене «мутланен» мошта. Уке гын, тугеже тудо шагал ресурсан йылмылан шотлалтеш. Вес семынже, чылажат лийшаш: интернет-ресурсшат (веб-сайт, мутер, книгагудо), социальный сетьшат (сайт, чат, форум, блог), образовательный ресурсшат (электрон учебник, онлайн-ресурс, туныктымо компьютер программе), у технологийжат (клавиатур раскладке, электрон мутер, чын возымым тергыше системе, машинный кусарыше, йӱкым умылышо да палыше).
Санденак вет шочмо йылмына дене утларак возыман, мутланыман, тӱрлӧ контентым ыштылман, шукырак ресурсым ямдылыман.
Финн-угор йылме-влак шотышто мо ышталтын? Лектышыжат, сай примержат улыт.
- Электрон мутер-влак (финн-угор веле огыл, селькуп йылмынат).
- Коми, марий, удмурт, вепс да карел йылме корпус-влак улыт.
Мутлан, вепс ден карел йылме-влакын корпусыштышт – 52 диалект дене 1 миллионат 600 тӱжем мут. Коми йылме копусышто – 79 миллионат 176 мут, чылажымат прозо, поэзий, драматургий, газет, фолькор подкорпуслаш шеледен вераҥдыме. Марий йылме корпусыштына – 20 666 343 мут. А теве Российыште эн кугу чотан финн-угор калыкын – мордван – йылмылажым (эрзя ден мокшам) цифроватлыме пашам йӧршынат тӱҥалме огыл.
- Машинный кусарыше. Яндекс-кусарыше системыште марий йылмын кок литератур нормыжат (олык да курык) уло. Тыгак – удмурт йылмат. Тиде моткоч кугу полыш. Палемдыман, йылме сервисын качествыже ты йылме дене пайдаланыше-влакын чолгалыкышт дене чак кылдалтын. Тидын годым сервис шинчымаш базым пойдарен мошта, кеч-могай вес йылмын ойыртемже дене палыме лияш полша. Тыге мыланна кеч-могай калыкын, чынжым гын, могайжын йылмыже цифровой кумдыкышто «ила», электрон йылмыжым, тӱвыражым утларак пален налаш йӧным почеш.
- Чын возымым тергыше системе марий, коми да удмурт йылме-влакын уло.
- Йӱк синтезатор. Удмурт йылме шотышто ошкыл уло. А марий йылмын гын анализатор ден синтезаторжат улыт. Вес семынже, тиде технологий текстым йӱкаҥда да тыгак йӱкым текстыш савыраш полша, телефон ден компьютерыште йӱкан полышкалыше (голосовой помошник) сомылым шукта, йылмым йоча ден самырык коклаште кумданрак шара.
- Марий йылмым цифроватлыме пашам шуктышыла налме опытым А.Чемышев кумдан шара, тыге Российысе моло йылмат авалталтеш.
Финн-угор йылмылам цифроватлыме сомыл ик жапыште гына шуктымо, грант да конкурс негызеш гына ыштыме паша огыл. Тышке чылан, йылме дене пайдаланыше кажне еҥ, ушнышаш улына. Сандене таче кӧ шочмо йылмыж дене мутлана, воза, туныкта – чылалан кугу тау! Йылмына-влак цифр тӱняште шукырак верым айлышт манын, умбакыжат чот тыршыман.
Марий йылмым цифроватлыме дене кылдалтше проект-влак кугыжаныш полыш денат, шке кумылын, окса деч поснат, илыш пурталтеш. Тыште проектым шыҥдарыше структур-участник-влакымат палемдыман.
Марий йылме шотышто паша кугыжаныш полыш дене ышталтеш. Рспубликнан 100 ияш лӱмгечыжым палемдыме кышкарыште тиде сомыллан федеральный бюджет гыч Российысе калык-влакын пашашт шотышто федеральный агентствын полшымыж дене, «Марий Элын кугыжаныш национальный политике» кугыжаныш программыж денат окса ойыралтын.
Российысе йылме-влакым цифроватлыме сомылым умбакыжат шукташ манын, федеральный кӱкшытыштӧ эреак да кужу жаплан ыштен шогымо паша кышкарым пеҥгыдемдыман. Регионлаштат йылме-влакым вияҥдыме кугыжаныш полыш программе-влак кӱлыт.
Ушештарена, тений 20 октябрьыште Марий кугыжаныш университетыште Урал йылме-влакым тунемме научнын шымлыме рӱдер ден национальный цифр лингвистике лабораторий почылтыныт.
С.Пехметова ямдылен
Снимкылаште: МарГУ-што Урал йлыме-влакым шымыше рӱдерым почмо годым; Урал йылме тӱшка.
Авторын фотожо.
