Ты кечын В.М.Васильев лӱмеш йылмым, литературым да историйым научнын шымлыше марий институтын уэмдыме волгыдо кугу залыштыже «Словарь эпитетов марийского языка» савыктышын презентацийже лие. Марий Эл правительстве председательын икымше алмаштышыже Михаил Васютин, Марий Эл Кугыжаныш Погын вуйлатышын алмаштышыже, институтын директоржо Евгений Кузьмин, Тӱвыра, печать да калык паша шотышто министрын алмаштышыже Игорь Садовин, погынышо-влакым Марий талешке пайрем да у мутер лекме дене саламлышт.
Презентацийым филологий науко доктор, профессор, Междисциплинарный шымлымаш лабораторийын шанче пашаеҥже Л.А.Абукаева ыштыш. Тудак проектын вӱдышыжлан шотлалтеш, автор-составитель радамыште Андрей Чемышев, Анжелика Митрускова улыт. Каласыман, ты коллектив 2019 ийыште «Словарь сравнений марийского языка» мутерым луктын, марий шанчызе-влакын надырыштым кӱкшын аклен, 2021 ийыште Марий Эл Республикын Кугыжаныш премийже дене палемденыт.
Теве ынде – у паша саска. Книга Валентин Колумбын, Геннадий Оярын да Тимофей Петуховын почеламут корнылаштым ушышо (марла-рушла) эпитет дене почылтеш. «Тыште чыла почын пуымо – могай мемнан йылмына, кузе тудым кучылтына, кутырымына годым могай ӱшан шочеш. Вет кажне калыкын йылме ойыртемже калыкын чонжым ончыкта. Калыкын чонжо, илыш умылымашыже, вийже – чылажат йылмыште», – палемдыш Любовь Абукаева.
Ончалына, кузе да молан тиде мутер ышталтын. Эн ончыч пале мут-влак спискым ышташ кӱлын. Компьютер-йылмызе Андрей Чемышев икымше мутерым чумырымо годымак, «Ала иктаж-кунам кӱлеш лиеш» манын, тыгай спискым ончылгочак ямдылен. Тышеч кудыжо эпитет лийын кертеш, тугай мут-влакым кодымек, самырык пашаеҥ Анжелика Митрусковалан 400 страницан файлым «шокте гоч» колташыже пернен. Моткоч кугу паша шукталтын, арам огыл профессор тунемшыжым мокталтыш: «Тудо ни студент, ни ассистент огыл, а кӱын шушо шымлызе. Тиде аланыште шке вержым муын да пеҥгыдын шога».
К.С.Горбачевичын ямдылыме «Руш литератур йылмысе эпитет словарьым» ончалаш гын, автор мутерын рӱдыжлан лӱм мутым кучылтын, а марий йылмызе-влак шке семынышт ыштеныт: нуно эпитетым налыныт да умбакыже радамым чоҥеныт. Проект вӱдышын мутшо почеш, мутерышке кум тӱрлӧ эпитетым пуртымо, тиде: 1) Марий калык йылмыште, мурышто (эпитетлан поснак поян) моткоч чӱчкыдын кучылталтше, але рушла манаш гын, постоянный эпитет-влак; 2) Ойыртемым шижын, калык йылмыштат, мутмастар-влакын возымаштыштат кучылталтше общеязыковой манме эпитет-влак; 3) Саламлымыж годым Игорь Геннадьевич пеш оҥайын каласыш: «Южо мутшым колат да шонет, тыгай мутшо марий йылмыште укеатыс». Улыт тыгай мут-влак, лач мутмастар гына шонен луктын кертын, нуным авторский неологизм (южгунам авторын эпитетше) маныт.
– Мемнан шонымаш ыле – поэтна, мастарна-влак кузе моторын возен моштат, чыла тидым ончыктен пуаш. Тӱҥ тӱҥалтыш гычак, кӧ икымше возен да тачысе серызе-влакын возымыштым ончыктымо шуэш – кузе моторын, сылнын, виян возат! – каласыш Любовь Абукаева.
Нине мутмастар-влак кокла гыч ятырышт залыште шинченыт: Т.Пчёлкина, А.Яковлева, В.Гордеева, Н.Щербакова, В.Альмакаев, Ю.Иксанов да молат. Кок поэтым – Альбертина Иванова («Таҥастарымаш словарьыш» 23, «Эпитет словарьыш» 133 примерже-влак пуреныт) ден Геннадий Сабанцевым (23 да 28) эталон семын палемден кодышт.
Словарьын чоҥалтме ойыртемжым шымлыме годым кок йодыш лектеш. Авторын возымо корнылажым молан руш йылмыш кусарыме? Адакшым чын кусаралтеш мо? Тидын шотышто презентаций годым тыгай вашмут йоҥгалте:
– Сылнымут антологийыш 5 але тек 15 поэтын тек кажныжын 5 почеламутшым пуртышт – тиде сай паша, но садикте тӱрыс сӱрет ок почылт. Кӧ руш йылмым умыла – ик мутерым лудын, мутмастарна-влакын кузе возымыштым пален налын кертыт.
Кусарыме шотышто… Да, тӱрлӧ шонымаш лийын, сандене южо авторжо дене каҥашаш пернен, – каласыш Л.Абукаева.
Вес автор-составитель А.Чемышевын мутшо почеш, мутерым чумырымо годым Марий йылме корпусышто улшо книга-влакым кучылтмо. Южо авторжын чыла книгаже тушто уке, сандене примержат шагал пурен, весканалан тидым шотыш налза. «Южо серызе шке произведенийжым кок тӱрлӧ фамилий але псевдоним дене савыкта. Книга мучаште лӱмнер радамыште, мутлан, З.Дудина – З.Глушкова, Р.Петухова – Леон Рая, В.Осипов – В.Осипов-Ярча да т.м., манын ончыктымо. Тыге интернетыште кычалме годым утларак йӧнан» – умылтарыш Андрей Валерьевич.
Серызе семынат, савыктыше семынат поэт Альбертина Иванова мутер шочмо кечым книга пайрем, пӱтынь марий калыкын пайремже семын аклен каласыш. Чын, икмыняр ий ончычрак писатель, журналист-влак «Мыланна рушла – марла, марла – рушла словарь-влак кӱлыт» манын сӧрваленыт гын, теве ынде ончалза, могай тӱрлӧ-тӱрлӧ мутер дене моктанен кертына!Л.СЕМЕНОВА
Р.Николаеван фотожо
