Кужэҥер районысо Йывансола кундем гыч Каменщиковмыт еш республикыштына веле огыл, Россий, тӱнямбал кӱкшытыштат чапланен. Вате-марий Вера Алексеевна ден Евгений Анисимовичын мастарлыкышт калык коллектив лӱмым нумалше фольклор да этнографий сынан «Мурсескем» ансамбль дене сценыш лекмекыштат сайынак почылтеш. Уста ача-аван эргышт-влакат талантан улыт: Максим Э.Сапаев лӱмеш опер да балет академический театрын оркестрыштыже тубам шокта гын, Иван тошто арверым, тӱрлӧ ӱзгарым шымлаш йӧрата, калыкнан муро ден сем поянлыкшым шымла да марий семӱзгар-влакым ышта.
Кушечын тидлан тудо шӱмаҥын? Ты пашалан мо кумылаҥда? Нине да моло нерген шкеж дене мутланышна.
– Калыкнан эртен толмо корныжо, тудын йӱлаж ден тӱвыраже, ыштыш-кучышыжо, муро ден сем поянлыкше нерген утларак пален налаш изинекак оҥайын чучын. Йоча годым сурт коклаштак тошто арверым погаш тӱҥалынам да кушто кучылталтмышт нерген тичмаш уверым чумыренам. Нунылан лӱмынак тошто пӧртым тоштер семын келыштаренам.
– Усталык шӱлышан лийынат, садлан индешымше класс деч вара Ключников-Палантай лӱмеш тӱвыра да сымыктыш колледжыш тунемаш пуренат?
– Нылымше классыште тунемме годым школ пеленысе оркестрыште труба дене шоктенам. Тидыжак, очыни, колледжын «калык семӱзгар» пӧлкашкыже тунемаш пураш таратен. Туныктышына Олег Михайлович Герасимов марий семын ойыртемже нерген моткоч сайын каласкален. Шарнем, кабинет пырдыжыште ияговыж, арама шӱшпык, шиялтыш, шӱвыр (эксперимент семын пластик черлыканым ыштен – авт.) кеченыт. Олег Михайлович Петрозаводск гыч Дмитрий Дёмин дене кутырен келшен да ыштыктен. Ияговыж ден арама шӱшпыкын кузерак йоҥгалтмышт, могай йӱкым лукташ лиймым пален налаш оҥайын чучын.
– Шке ыштыме икымше семӱзгарет могай лийын?
–Ик метр да шымле сантиметр кужытан тӧтыретпучым писте гыч ыштенам, ӱмбачынже куэ кумыж дене комыжленам. Тиддеч вара – ӱдыр пучымат, арама шӱшпыкымат. Тыге мый тошто семӱзгарым уэмден ыштылаш эшеат кумылаҥынам. Кызытат ӱдыр пучым, тӧтыретпучым, арама шӱшпыкым, олым шӱвырым ыштылам.
– Шке ямдылыме семӱзгаретым пуалтарымеке могай шижмаш авалта?
– Кӱлеш материалым ямдылаш тӱҥалмек каласен моштыдымо шижмаш авалта, а вара кунам ыштен шуктет да пуалтарен колтет – чонет ылыж кая, вет тудат аза семын йӱкшым пуа.
– Тошто семӱзгар-влакым кунамрак шымлаш тӱҥалынат?
– Колледжыште тӱрлӧ семӱзгарым шокташ туныктеныт, но мылам, чынжымак, тошто семӱзгар-влак лишылын чучыныт. А тунемын пытарымеке, чылажымат шке кычалаш, кушто да кузе кучылталтмыштым, кушто да молан шоктымым шымлаш тӱҥалынам.
– Интернетысе соцлаштыкыштет вӱдлан, чодыралан, кавалан, шурно пасулан шоктымо видео-влакым ужаш лиеш. Тыгай йылме дене мутланаш кӧ деч тунемынат?
– Валериан Васильев лӱмеш Йылмым, сылнымутым да историйым шымлыше шанче марий институтыштышто шымлызе Виталий Александрович Акцоринын экспедицийла гыч возен кодымыжо шуко. Такшым ожно шурно лектыш куандарыше лийже манын, аҥа йыр шӱвырым шоктен коштын савырненытак. Тиде мылам келшен да илышыш пурташ шоненам. Лӱмынак тошто годсо вургемым чиенам. Семым Акцорин Параньга районысо Кугу Пумарий ялыште Филимон Никонорович Озеров деч возен налын улмаш. Тудо кугу ийготан лийын гынат, шӱвырым талын оҥарен моштен. Мыят тудын семынак тунемаш шонем.
– Калыкнан ожнысо йӱлажым, сем поянлыкшым палаш манын, шуко лудаш, шымлаш перна. Кӧн возымыжлан утларак эҥертет?
– Олег Михайлович Герасимовын книгаже-влакым, тӱрлӧ статьяжым шергалын лектынам, тыгак семӱзгарым ыштыше мастар Виктор Михайлович Газетовын книгажым лудынам. Филипп Павлович Шабердинын книгаштыже шӱвыр нерген тичмаш уверым муынам. Тудо семӱзгарын кузе ышталтмыжымат, мурын мутшо ден семжымат ното дене возен коден. А Петр Никифорович Никифоров марий семӱзгар-влак нерген тичмаш уверым ик книгаш чумырен. Нуным чӱчкыдынак ончалын лектам да возымыштым шке семынем ыштылам. Чыла шотыш налаш гын, семӱзгарын семже чылт тунамсылак йоҥга.
Тошто годсо музыкым арален кодыман, вет илыш вашталтме дене сем тӱняштат ятыр вашталтыш лийын. Мо улмыжым арален кодаш да тудым калыклан палдаренак шогыман. Вет кажне музыкым кушто да могай амал дене шоктымо нерген сайын палыман.
– Музыкын вийже кугу да кумда маныт. Тидын шотышто тыйын шонкалымашетым пален налнем ыле…
– Но вийжым айдеме шке кӧргышкыжӧ пурташ ямде лийме годым гына шижеш. Кажнын ойыртемалтше шке семже, мурыжо уло. Шып лиймеке тудым колаш лиеш, чонлан келшыше пашам ыштыме, кумыл нӧлталтме годым йӱкшым пуа. Тидым колын гына моштыман, йырваш йӱк-йӱаным кораҥден,
весын «семже» деч утлен.
Шкем колыштман, осал еҥ дене пырля семет диссонансыш пура, келшыдыме сомылым ыштен, тыгакат семет торешлана, нелылыкым шижат. Адакшым сай, поро айдеме дене тыйын семет келшен толеш.
Шкендын муретым мураш, шканет шке оза лийшаш да тидлан вийым пыштышаш улат. Кӱлдымӧ информацийым, фоным, айда лийже койышым шкен дечын кораҥдаш кӱлеш.
Воктенет икгай шонышо еҥ-влак шуко лийме годым семда ансамбльыш савырна, чонлан ласкалык толеш. Кажне шке партийжым мура, кажнын шке соложо уло, кажнын йӱкшым, мом каласаш шонымыжым колаш лиеш.
Молан весын мурыжым мураш, весын шомакшым ойлаш, весын илышыжым илаш, шке мурет уло гын – шке оет, шке илышет.
Шке улметым пален, мурет почылтеш. Кӧ да кушеч улметым, кугезе-влакын мом ыштымыштым шарнаш кӱлеш. Ончыкыжым ойыртемалтше калык семын йолтошкалтышым ышташ ожнысо илышымат мондаш огеш кӱл. Кугезе тукымнан ойжым, мурыжым, койышыжым, илышыжым ушышто кучыман да шымлыман. Тидын нерген кутыраш лӱдман огыл.
– Ятыр семӱзгарым шоктен моштет, могай семже тылат лишылрак?
– Ачамын шоктымо семже, ача-авамын мӧҥгыштӧ мурымо мурышт-влак эн лишыл улыт, вет изинекак тиде йӱкеш кушкынам. Ачамын шӱвыр дене шоктымо семже келша, тудын мурымыжым вара олым, арама шӱшпык дене шокташ тунемынам.
– Кӱслем шокташ шонымашет уло?
– Колледжыште кузе туныктышо ончыкта, туге шокташ тунемат: ик стиль, ик методике. А ожно кӱслем кажне суртышто шоктеныт, кажныжын шке шоктымо манерыже. Кызыт чыланыштын семышт ик семынрак йоҥга. Теве, мутлан, жапше годым возен кодымо семым архивыште колыштат да, нуно йӧршын весе улыт. Кажне кӱслезе кычалаш, шке гоч шымлаш тӱҥалеш гын, ончычсым пӧртылтен сеҥена. Тыге кажныже шканже келшышым кычалын муэш.
– Тугеже тый кызыт тиде этапыште улат: шкендым кычалат?
– Туге. Кажне тыгай лийшаш, вет моло почеш кайыман огыл.
– Туныктышетлан кӧм шотлет?
– Ачамым, тудын шоктымыжымак ужын, гармоньым темдышташ тунемынам. Музыкологий шотышто Олег Михайлович Герасимов пеш сай шинчымашым пуэн.
– «У ЕҤ» ансамбль дене могай семӱзгар-влакым шоктеда?
– Марий семӱзгар-влакым: ияговыжым, тӧтыретпучым, шӱвырым, арама шӱшпыкым да икмыняр молымат – тӱрлӧ семым шокташ кучылтына да электроникыш кусарена. Ты коллектив дене Удмуртийыште, Татарстаныште лийынна. Южо семӱзгаржым икымше гана ужмышт нерген ӧрын каласыше- шамычат вашлиялтыныт.
– Тиде але вес семӱзгарым чылаж годым шокташ ок йӧрӧ маныт…
– Чын, шуко семӱзгарым посна жапыште гына шокташ лиеш. Мутлан, пуч дене таклан гына йӱкым огыт лук, тудын йӱкшӧ чоткыдо, йоҥгыдо, садлан ончычат тудым кӱлеш годым гына пуалтареныт.
– Шӱвыр дене калык ожно чӱчкыдынрак шоктен, а кызыт тудым сценыште але иктаж пайремыште веле ужына. Тудо ынже мондылт манын, мом ыштыман?
– Ӧрдыжкӧ кодыман огыл, тудо эреак калык шинчаончылно лийшаш. Кӧн кумылжо уло гын, кидышкыже тудым налын, садак оҥараш тӱҥалеш. Шолгым гай, тушко изин-изин иктаж-мом ешарен шогет, пуалтарен шогет гын, тудо ылыжеш. Шӱвыр денат тыгак лийшаш.
– Тыйымат чӱчкыдынак шӱвыр дене ужаш логалеш. Тудым шке ыштенат?
– Уке, олым шӱвырым гына ыштенам. Мыйын шоктымо семӱзарын озаже –Йогор кугыза. Егор Прокопьевич Горохов Регеж ял гыч. Ты шӱвырым тудо эртыше курымын 30-ше ийлаштыже ыштен. Эн ончыч озаже шкеже шоктен, вара Максым кугызалан пуэн, а тудо – ачамлан. Ачам нылле ияш улмыж годым ты семӱзгарым оҥараш тунемын шуын. Ты мастарлыклан мыят ачам деч тунемынам. Адакшым ончыч шӱвырын йӱкшӧ виянрак лийын, кызыт чырлыкше тоштемын, садлан йӱкшат иземын. Шӱвырым ыштен ончаш шонымаш уло.
– Калыкыште манмыла, тоштым арален моштыман.
– Тугак, музык шотышто теве мом каласынем: тошто материалым архивыште, МарНИИЯЛИ-ште ончыман, тудым кучылтман. Уке гын кызыт чылажат варналт пытымыла чучеш. Вургем шотыштак тыгак: кӧ кузе шона, туге ышта, тӱрлӧ куэмым налын тӱрла. Ожнысо ден кызытсе коклаште кыл эре лийшаш, тудым нигунам кӱрлман огыл. Вет тошто тӱрым налын, тудым шымлен тӱрлаш гын, йӧршын вес семын кояш тӱҥалеш.
– Тошто мурым, семым арален кодаш манын, альбомым чумыренат ыле…
– Чын, ковыж, шиялтыш да кӱсле почеш мурымо мурым, семым чумыренам ыле, тыгак эше ковыж ден гармоньым, балалайкым ямдылаш шонем.
Ача-аван, коча-кован мурыштым, семыштым ме палена. Тудым нуно шке шонен луктын огытыл, шомакше койыш-шоктышыжлан келшен толшо да тудым нуно чӱчкыдын муреныт. «Тиде ачамын мурыжо» але «кочам гармонь дене тыгай семым шоктен» – тыге ойлышо-влакат улыт. Ачам эше самырыкше годымак Купсола, Регеж, Йывансола яллаште илыше-влак деч тошто мурым колын да нуным чумырен. Кажне мурыжын озаже уло. Нине муро-влакым Йывансолаште ик концертыште мурымо жапыште мемнан ончылно ик мурызын ӱдыржӧ шинчавӱд дене ончен. Кугу ийготан кова ачажын мурыжым колын да кумылжо тодылалтын. Ужыда кузе: айдемыжат шукертак уке, но мурыжо ила. Муро гоч пуйто тоштыеҥ-влак саламым тылат ойлат, тый денет пуйто мутланат.
Муро тыйым пӧртылта тудо жапыш, кунам тый весе лийынат. Кунам эше тыйын кӧргыштет яндар тул йӱлен. Муро угыч йомдарыме корнетым ончыктен кертеш, лачак шкендыным.
– Кызытсе эстрадым аклен, мом каласен кертат?
– Шулдо да начар качестван. Мутат уке, сай мурым ямдылаш чоным да шуко шийвундым пышташ логалеш. А тидым чыланжак ынешт ыште.
– Иван, йодышем-влаклан вашештыметлан кугу тау. Шушаш У ий дене саламлем, тек тудо пиалан лиеш!
– Тау тыландат. Тенданат чыла сай лийже.
Алевтина БАЙКОВА
Фотом еш альбом гыч налме
