Марий Турек районысо Мосара манме кундем ныл ялым уша: Ӱлыл ден Кӱшыл, Руш Мосарам да Тошкемым. Руш Мосара деч молыжо кугу ял улыт манашат лиеш. А молан Мосара кундем? Ял-влакым тыгаяк лӱман эҥер уша. Шыже тӱҥалтыште тудым ончал савырнаш йӧн лекте.
Нине ял кокла гыч ик эн тоштыжо Кӱшыл але Кокла Мосара. Эн ончыч тудын нерген 1722 ийысе ревизский йомаклаште ойлалтеш. Тушто йозакым тӱлышӧ 9 илен манын сералтын. Рушлаже ял Ивская Вершина маналтеш. Легенде почеш эн ончыч тушко Уржум эҥер велым руш-влак толыныт да лакемыныт. Арама шуко кушкынат, илемым ышташ келшен толын. Санденак илемжымат Ивская Вершина манын лӱмденыт. Варажым Ӱлыл, Руш Мосара, Тошкем ышталтыныт.
Совет жапыште тыште икмыняр колхоз лийын гын, таче ял калыклан паша верым Геннадий Михайловын вуйлатыме «Хлебниковский» ден Фаиль Кабировын вуйлатыме «Ладога» озанлыкышт пуат. Паша верым гына огыл, тысе калыкын илышыжым мыняр-гынат куштылемдат, тӱрлӧ семын полшат. Эсогыл марий кумалтышым эртараш эре гаяк надырым ойырат, кеч вуйлатышышт вес калык гыч лекше улыт. Тидлан республикысе Марий юмыйӱла ушемын Марий Турек районысо «Ошмарий-Чимарий» общиныжын тӱҥ онаеҥже Григорий Ивановын тауштымыжым ик гана веле огыл колалтын.
Ты кундемлан ик клуб, йочасад улыт. Клуб вуйлатыше Татьяна Зайцеван ойлымыж почеш, ныл ялым нуным посна огыт ончо, мероприятий-влакымат чылалан эртарат. «Марий кумыл» фольклор ансамблят тӱрлӧ ял гыч мураш-кушташ кумылан-влакым уша. Куанен палемдыш, тений гыч клуб канде тул дене ырыкталтеш, тудланат тӱвыра пашаеҥ-влак тауштат. Хлебниково села гыч кугорным ыштат, тидат верысе калыкым куандара.
Кӱшыл Мосара ӧрыктарыш. Тушто спорт дене шуаралташ, тыгак йочасад воктенак икшыве-шамычлан посна площадке-влак ышталтыныт. Тӱшка калыклан пайремыш погынаш петырыме сценан посна алан келыштаралтын. Ялыштак Кугу Отечественный сарын участникше-влакым шарнымылан пӧлеклалтше памятникым шогалтеныт.
Старостын пашаж деч Ӱлыл Мосараште илыше Сергей Зайцев кораҥын гынат, кӱлешыжым садак шкежак шукта, кеч-могай сай шонымашым илышыш шыҥдараш манын, калыкым чумыра, вет тӱшка вий – кугу вий. А шкеже Москваш пашаш коштеш да эше мӱкшым онча. Мӱкш пашажым тыште шукын ворандарат, поснак Тошкемыште илыше-влак. Ял-влакын историйыштым шымлышыла весат шинчаш логале: совет жапыште мӱкш отарым тыште эсогыл тӱшка озанлык-шамычат кученыт.
Верысе-влакын ойлымышт почеш, самырык-влакын шочмо кундемеш илаш кодаш пешыжак кумылан огытыл. Но у суртым ыштыше-влак уке огытыл. Мутлан, Тошкем ялыште Йӱдвелне илыше кок еҥ шкаланышт у суртым нӧлтеныт. Илен-толын пӧтылаш шонат, витне.
Мосаринка эҥер пеленысе кугу плотинам икмыняр ий ончыч капитально олмыктеныт. Кеч тидын деч вара верысе калыкын ӧпкеже шукемын. Кугу олык кумдык вӱд йымаке логалын, да вӱдшат кушкыл дене леведалтеш. Тошкем ялыште гына тугакшат кок пӱям келыштареныт, лудо-комбылан – куан. Сурткайыкым тыште шукын ончат. Мутлан, ик сурт пелен кӱрка дене темше кудывечат шинчаш логале. А теве плотинан ик лукыштыжо тений кайыкомбо ешат игым ашнен луктын, маньыч.
Кажне гаяк ялыште икте дене веле огыл памаш йоргыктен шинча. Ял калык кажныжым тӱзатен шога. Мутлан, Кӱшыл Мосараште ик памашыжлан православный шӱлышым пуэныт гын, весыжым Вӱд Ава лӱмеш тӱзатен шынденыт.
Мосара кундемыште кажне шошо-шыжым отылыште марий кумалтышым эртарат. Шкеныштын онаеҥыштат улыт.
Кундем нерген возымо годым тудым чапландарыше еҥ-влакым ончыкташ кӱлешак. Лач ты велне шочын-кушкын чолга краевед Вера Александровна Сорокина. Ончыч верысе совхозын партком секретарьжылан, вара райисполком председательын алмаштышыжлан шогалтеныт. Дояркылан ыштыше Д.Я.Куклина МАССР Верховный Советын депутатше лийын. «Марий памаш» фольклор ансамбльын солисткыже Раисия Петряева МАССР кугыжаныш премийын лауреатше, механизатор Н.Е.Мушкин «Знак Почёта» орденым, Н.И.Рукавишников «Марий Элын сулло строительже» чап лӱмым суленыт.
Ушештарен кодена, 27 октябрьыште Ӱлыл Мосара отышто мер кумалтыш лиеш. Тудо СВО-што улшо салтак-влаклан пӧлеклалтеш. Эше Мосара кундемым ончыктен коштыктымылан тушто илыше Аркадий Волковлан поснак тауштымо шуэш.
Светлана Носова
Снимкыште: Мосара энер воктене
Авторын фотожо
