ойла Россий Федерацийысе общий образованийын почётан пашаеҥже Людмила Иванова (ӱдыр фамилийже – Евсеева). Шернур район Кукнур селан шочшыжо 1992 ийыште Н.К.Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш педагогичекий институтын руш-марий пӧлкажым тунем пытарымеке, Медведево районысо Сенькан кыдалаш общеобразовательный школыш марий йылмым да литературым туныкташ толын да таче марте ты тунемме верыштак тырша. Кызыт ынде 14-ше ий – школ вуйлатыше. Таче ме тыланда ӱмырешлан ойырымо пашажым, йоча-влакым уло шӱм-чон дене йӧратыше, уста туныктышо дене вашмутланымашым темлена.
– Людмила Ивановна, школыштыда тунемше-влак таче Тендам мо дене куандарат?
– Тиде тунемме верыш пашам ышташ тӱҥалме годсекак, туныктышо да ача-ава-влак дене мутланен, тыгай шонымашыш шуынна ыле: школ кажне йочалан «комфортный среда» манмет лийшаш, тудо тыште шкенжым мӧҥгыштӧ гаяк кучышаш. Конешне, тазалыкышт шотышто пашам ыштышаш улына, вет тудо уло – чыла лиеш: шинчымашат погалтеш, кумылат саемеш. Мый шкежат физкультурлан, спортлан шӱман улам. Пединститутышто тунемме годым куржталме дене вузнан, факультетнан чапшым аралаш таҥасымашлашке коштынам. Физкультурланже мыйым шочмо школыштем Евгений Максимович Чепаков шӱмаҥден. Садлан спортлан кугурак тӱткышым ойыраш тыршем: тунемме верна спорт школ, тыгак Медведевысе Йоча усталык пӧрт дене кылым куча. Таче кечылан поснак виянлан спортивный ориентирований дене пашам шотлыман, бокс секцийна уло. Физкультурым туныктышына, спортивный ориентирований дене спорт мастерыш кандидат Максим Александрович Олешкин ик таҥасымашымат ӧрдыжеш огеш кодо, йоча-шамычым республик мучко кудалыштыкта. Тенийлан школ автобусна уло, сандене тидым ышташ йӧнанрак лийын. Теве эртыше рушарнянат У Торъялыш 15 йоча миен, кок кумшо верым конденыт. Тиде пеш сай. Максим Александровичын вуйлатымыже почеш, тунемшына-шамыч республик, Россий кӱкшытан таҥасымашлаш ушнат, эсогыл «Россий азимутышто» кок гана икымше верым сеҥен налыныт. Адакшым шкежат телым спортивный ориентирований дене республик кӱкшытан кок таҥасымашым эртарена. Иктыже – «Сеньканыште вашлиймаш-влак» маналтеш, а весыже – мемнан земляк, ече дене куржталмаште спорт мастер Виталий Петрович Ивановым шарнымылан пӧлеклалтын. Кажне гана построенийыш тудын тренержым, спортсмен-влакым ӱжыктена. Тек нуным ужын, йоча-влакын кумылышт, нӧлталтеш манын шонена. Физкультурым туныктышо Максим Александровична шотышто ойлаш гын, тудо тиде школыштак индешымше класс деч вара Олимпийский резерв школыш каен. Школ директорлан пашам ышташ тӱналмем годым мемнан физрукна лийын огыл. Тунам Максим Александрович кокымшо курсым тунем пытарен ыле, мый тудым тышке пашаш ӱжынам. Тудо келшен, тышечынак армий радамыш каен, тушеч мемнан декак толын да таче марте уло шӱм-чон дене тырша: каныш жапыште йоча-влакым таҥасымашлаш наҥгая, ечыгорным шкак ышта – молодец!
– Тенийлан школ автобусна уло манын каласышда, тымартеже тудо лийын огыл мо?
– Школ автобусым 2021 ий декабрьыште пуэныт, тиде мыланна — кугу куан. Тымартеже лийын огыл, молан манаш гын посёлко ден ял-шамыч – Какшансола, Сенькан, Дорожный, Пӱнчерола – тунемме вер тораште верланен огытыл. Школ автобус м тунемше-шамычым мероприятийыш, таҥасымашлаш шупшыкаш моткоч кӱлеш, тыгай годым еҥ шинчаш ончен кошташ ок кӱл.
– Пытартыш жапыште тунемше-влакын чотышт шагалемеш але шукем толеш?
– Таче Сенькан школна кок корпус гыч шога. Иктыже – дошкольный группо, тушко 114 йоча коштеш. Весыже – школ, чылаже 174 ӱдыр-рвезе тунемеш. Пытартыш жапыште, ончычсо ийла дене танастараш гын, йоча-влакын чотышт кушкын, ӱмашсе деч кызыт лу тунемшылан шукырак. Мыйын шонымаште, 200-кыжо шуына, а йочасадыште шке жапыштыже134-140 йоча лийын, тенийлан тыге гына.
– Тунемме верын материально-технический базыже шотышто мом каласеда?
– Школ 1974 ийыште чоҥалтын. Тидын деч вара тудым ик ганат капитально олмыктымо огыл, но шке вий дене кажне ийын уэмдаш тыршенна. Ты шотышто мыланна ача-ава-влак полшат, нунын деч посна ме кызыт илен огына керт. Школ леведыш мемнан сай. Медведево районысо администрацийлан таум ыштыме шуэш – нунын полшымышт дене кум ий ончыч тудым вашталтенна, вӱд огеш пуро. Тунемме верым капитально олмыктымо шотышто ойлаш гын. тудын дене кылдалтше программыште 2024 ийлан улына, чыла документым пуэнна, сандене вашталтышым вучена. Материально-технический базе моло школ-влак семынак, наверне. Илышын йодмыж почеш интерактивный доскана уке, но кажне классыште кугу телевизор уло. Ынде икмыняр ий ме оксала тунемме услугым пуэна. «Образований» национальный проектын «Цифран тунемме кумдык» федерал проектше почеш ӱмаште мыланна 28 компьютерым пуэныт, тыгак – шуко функциян устройствым. Сандене кажне классыште нуно улыт. Мутлан, технологий, физкультур але вес предмет дене книга ок сите гын, школ книгагудышто вераҥдыме ноутбук-шамыч полшымо дене тунемше-влак электрон книга-влакым кучылтын кертыт – чылажымат тушко вераҥденна. Йӧным эреак кычалына, вет мемнан кидыште – ончыкылык тукым, садлан тудлан полшышаш, тудым чын корно дене виктарышаш улына. Нунылан йӧным ыштен шогышаш улына.
– Таче кечылан туныктышо-влак ситышын улыт?
– Тидын шотышто ойлаш гын, таче кечылан чылан улыт, но 2012 ий гыч ме луымшо классым почынна, садлан туныктышо-влакын шагатышт шукемын – кумло-кумло кок да тылеч шуко дене урокым эртарат. Конешне, вес ийлан луымшо класс погына гын, педагог-шамыч кӱлеш лийыт.
– Марий йылмым туныктымо шотышто кызыт могай сӱрет?
– Марий йылмым туныктымо шотышто сӱрет моло школ гаяк, очыни. Йоча-влак кокымшо класс гыч ИКН-ым и марий кугыжаныш йылмым тунемыт.
– «Ом тунем» манше уке?
– Тыгайым колын огыл. Мемнан школыш еврей-влакат, Казахстан гыч толшат коштыт, руш-шамычат шукын улыт.
– Очыни, кызытсе шуко школысо семынак рушла кутырышо толыт.
– А кузе шонеда? Мӧҥгыштӧ ача-ава йоча дене рушла кутыра гын, школышто арняште кок шагатыште нуным туныктен шукташ лиеш мо? Общий представлений семын гына пуэн кертына. «Салам лийже», «чеверын» манын моштат, но умылашыже умылат – вашештен гына огына керт.
– Пытартыш жапыште вуйлатыше семын могай нелылык вашлиялтеш? Мо верч чон тургыжлана?
– Чон, наверне, йӱла илыш верч. Илыш нелырак… Чон ончыкылык тукым верч тургыжлана. Школ пытартыш жапыште «центр притяжения» манмыш савырнен, тӱрлӧ осал еҥым шупшеш. Сандене йоча-влак верч чон йӱла, кузе нуным арален кодаш манын шонена. А мемнан нуно уда огытыл, осал пашам ыштыше, тамакым шупшшо, кочывӱдым йӱшӧ-влак уке улыт. Туныктышына-влак йоча-шамычым моткоч йӧратат, иктымат огыт ойыркале, кажныжлан сай шинчымашым пуаш тыршат, нуным тунемашак кумылаҥдат, урок деч варат тунемше дене яра пашам ыштат – писын гына мӧҥгыш кайыше уке, эсогыл вучен шогат. Школ директорлан шогалме жапыште школыштына 46 йоча лийын, тачысе кечым ончалаш гын – кушкынна вет. Туныктышо-влак дене ик ой дене пашам ыштена, садлан ваш умылен моштена.
– Людмила Ивановна, Те шкеже молан туныктышын профессийжым ойыренда? Молан лачшымак Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш педагогический институтыш тунемаш пуренда?
– Молан пединститутым ойыренам? Мыйын туныктышем-влак моткоч сай лийыныт да. Ужынам, кузе туныктат да шкеже могай поро чонан улыт. «Ынде вет мыняр ий эре ик школышкак корным тошкем…» ман шуко гана шоналтем… Туныктышын пашаже куштылго манын шоненам, очыни: моторын чият, эре шыргыжыт. Мыят куштылго пашам кычал каенам чай… (авт.: шыргыжеш)
– Туныктышын кечыж дене Тендам, Людмила Ивановна! Таза да пиалан лийза!
Г.Кожевникова
М.Скобелевын фотожо
