Марий Элыште, поснак – марий-влак коклаште, тыгай лӱман еҥ шагал. Моло науко дене улыт гын, химий дене тыгай кӱкшытыш шушо еҥ шуэнрак вашлиялтеш. Нунын кокла гыч иктыже – Шернур кундемын шочшыжо Наталия Алгаева (снимкыште). Ӱмаште идалык мучаште тудлан химий науко кандидат лӱмым пуэныт. Пӱсӧ уш-акылан ӱдыр кушто шочын кушкын, могай школым тунем пытарен, химий предметлан тудым кӧ шӱмаҥден – тиде да моло нерген вашмутланымашыштына пален налын кертыда.
– Наталия, шкендан дене палдарыза , пожалуйста: кунам да кушто шочында? Ача ден авада могай профессиян улыт? Йоча жапыште эн чот мом ышташ келша ыле?
– Мый Шернур район Аҥанур ялыште 1995 ий 27 мартыште шочынам. Авам «Северный» совхозышто дояркылан пашам ыштен. Ачам Эшполдо ялсоветын председательже лийын. Йоча жапыште моло икшыве-влак семынак уремыште модын куржталынам, но эре книгам лудаш йӧратенам. Ялыштына книгагудо лийын огыл, туге гынат кажне вӱргечын кевытышкына библиотекарь книга-шамычым кондеден. У книгам налаш манын, тиде кечым мый моткоч вучем ыле. Вара, кунам Марисола школышто тунемаш тӱҥалынам, урок деч вара, яра жапыште, эре Марисола книгагудышто лийынам.
– Школысо предмет-влак кокла гыч кудыжым утларак йӧратенда? Тунам ончыкыжым кӧ лийме шонымаш могайрак улмаш?
– Эн чот школышто химий предметым йӧратенам. Тиде йӧратымашым шӱм-чоныштем тунам ты предметым туныктышо Александр Сергеевич Марченков «ылыжтен». Тудын эртарыме урок-влак эреак оҥай лийыныт. Ме шуко тӱрлӧ экспериментым, опыт-шамычым ыштылынна. Мыланемже опытым эртарыме годым эреак моткочак оҥай ыле: тушто могай реакций кая да молан лач тыге? Лач тунамак ончыкыжым шке илышем химий предмет дене кылдаш шоненам…
– … да тиде шонымаш шукталтын.
– 2012 ийыште Шернур район Марисола школым шӧртньӧ медаль ден тунемын пытаренам да Марий кугыжаныш университетын биологий-химий факультетышкыже «Фундаментальная и прикладная химия» специальность дене шинчымашым погаш пуренам. Химийым туныктышо Александр Сергеевичат, тыгак икмыняр йолташем лач тиде вузым тунем лектыныт, сандене мыят тыгак ышташ шонен пыштенам.
– Студент жап ушышто могай шарнымашым коден?
– Илышыштем тиде пагытын кышаже кугу. Лач тунам мый йоча жап гыч кугыеҥын корнышкыжо икымше ошкылым ыштенам . Студент пагыт – тиде у йолташ-влак, у вашлиймаш-шамыч. Шукышт дене ме кызытат кылым кучена. Университет мыланем кокымшо мӧҥгӧ гай лийын, а студент группына – кокымшо еш.
– Шукерте огыл Те химий науко кандидат лийында. Ме Тендан дене кугешнена да саламлена. Ты шотышто мом шонеда? Шижмашда могай? Химий – неле предмет манын ойлат, а Те кузе маныда? Тиде наукышто сеҥымашыш шуаш айдемын шинчымашыже могайрак лийшаш? Мом тудо эн чот сайын палышаш?
– Тау. Можыч, йоча-влак «химий – лӱдыкшӧ» шонен кертыт. А чынжым гын, тиде – рушла мутым кучылтын ойлаш гын, «уникальный» предмет. Химий чыла вещества-влакым, чоҥалтмыштым, икте-весе дене кылым кучымыштым, нунын икте гыч весыш савырнымыштым да у вещества-шамычын ышталтмыштым тунемеш, шымла. «Мо тыгай химий» умылымаш гычак химикын могай улмыжым пален налаш лиеш. Тиде – уым пален налаш тыршыше да илышыштыже эн шуко жапым шымлымаш пашалан пӧлеклаш ямде улшо айдеме. Химик – теоретик гына огыл, тыгак – экспериментатор. Тудлан ойырен налме корныштыжо пеш шуко экспериментым ыштыман, кажныжым – моткочак грамотнын. Кеч-могай изи йоҥылыш, эсогыл лабораторийысе ате-шамычым пеш сайынже от муш гын, результат вестӱрлӧ лийын кертеш. Моткочак тӱткӧ, чылажымат палаш тыршыше, лӱддымӧ да усталык шӱлышан айдеме лийман.
– Кандидатлык диссертаций пашам могай теме дене да кӧн вуйлатымыж почеш возенда?
– 2017 ийыште Российысе Науко Академийын Озаҥысе шанче рӱдержылан шотлалтше А.Е.Арбузов лӱмеш органический да физический химий институтыш «Органический химий» специализаций дене тунемаш пуренам. Кандидатлык диссертациемын темыже – «Перегруппировка Мамедова в синтезе новых бензимидазолилхинолинов, бензимидазолилхиноксалина и пирролилбензимидазолонов». Тыгай соединений-влак тӱрлӧ биологически-активный свойство-шамычым ончыктат, садланак ме шанче вуйлатышем дене лач тидым ойыренна. А шанче вуйлатышемже – кугу ученый, химий науко доктор, профессор Мамедов Вахид Абдулла оглы. Тудо шкенжын именной реакцийжым почын – «перегруппировка Мамедова» маналтеш.
– Ончыкыжым шымлыме пашам умбакыже шуяш шонеда мо?
– Кӧ пала, можыч, шымлыме пашам умбакыжат шуяш шонен пыштем….
– Те кызыт Озаҥ олаште пашам ыштеда. Могай сомылым шуктеда? Мо дене паша келша?
– Диссертацийым аралыме деч вара мый у верыш пашам ышташ каенам, тушто мылам келша. Кызытат мый шымлыме пашам шуктем, но ындыжым у сферыште, тиде – нефтехимий. Мыланем шымлаш, экспериментым ышташ, эре уым пален налаш моткочак келша, а мылам йӧршеш палыдыме у сферыште – кок пачаш оҥайрак.
– Ончыкыжым Марий Элыште пашам ышташ шонымаш уло мо?
– Илен-толын чыла лийын кертеш. Можыч, уэш Марий Элыш пӧртылам, а можыч, вес олаш илаш куснем…
– Яра жап лекме годым мом ышташ йӧратеда?
– Яра жапыште спорт дене кылым кучаш тыршем. Шукерте огыл бокс дене заниматлаш тӱҥалынам, а кеҥежым велосипед дене кудалыштам. Книгам лудаш йӧратем. Кызыт психологий нерген шуко лудаш тӱҥалынам.
– 8 февральыште Россий мучко Наукын кечыжым палемденна. Тендан шонымаште, тачысе учёный могайрак лийшаш? Тачысе науко тӱнян ик эн кугу йодмашыже могайрак?
– Эн тӱҥжӧ – ыштыме пашатым уло шӱм-чон дене йӧратыман, шуко уым палаш тыршыше лийман, уверым кычалын да тудым обрабатыватлен моштыман, экспериментым ышташ лӱдман огыл.
– Наталия чон почын вашештымыланда тау. Тек пашада кугу лектышан лиеш, чыла шонымашда шукталтеш.
– Тыланда тау.
Г.Кожевникова мутланен
Фотом еш альбом гыч налме.
