XVIII курым деч ончычсо источниклаште возалт кодшо «черемис» этнонимым кузе умылтарыме шотышто йодыш тачат ӱчашымашым луктеш. Ятыр шымлызыже «черемис» шомак дене марий-шамычым веле огыл, Кокла Юлышто илыше моло калыкымат лӱмденыт манын серат. Южо источник гын, «черемис» этнонимын авалтыме этнос радамым поснак кугемда. Мутлан, «Казанский историй» книган авторжо черемис радамыш Озаҥ ханствын чыла калыкшым (башкир, марий, мордва, чуваш, одо) пуртен, татарым гына коден. Но ты книгаште «черемис» терминже «простые земские люди», «чернь» гай руш умылымаш-влаклан келыштаралтын. Тышеч лектеш: «черемис» шомак «Казанский историй» книгаште соционимлан шотлалтеш, тудым Озаҥ ханствын кӱшыл феодал тӱшкажын «татарын», «варварын» вуйлатыме кугыжанышыште тудын кид йымалныже илыше социальный тӱшкам ончыкташ кучылтмо.
Озаҥ ханствын Курыкмарий велныже илыше калыкым руш летописьлаште «черемис» але «курыкмарий черемис» манын ончыктеныт. Ты йодышым да тидлан келшен толшо возыман источник-влакым шерын лекме деч ончыч ты кундемысе этнический процесс-влакым иктешлыман, поснак – тудын йӱдвел ужашыштыже. Йӱдвел Чувашийыште кызыт виръял ден анатенчи чуваш-влак илат, а кечывалвелне – анатри чуваш-влак. Виръял-влак марий этнический субстрат негызеш шочыныт, марий средаш керылтше булгар-чуваш субстрат пеш шагал лийын. Анатри чуваш этнический тӱшкан ышталтмаштыже марий да тыгак финн-угор компонент моткоч изи лийын. Антропологий ден генетике шымлымаш-влак виръял чувашын физический типшын ышталтмаштыже марий компонентын утларак кугу лийымыжым палемдат. Тӱвыраштышт марий элемент шуко лийын. Йӱдвел Чувашийысе (Козловский, Мариинско-Посадский, Моргауш, Цивильск, Чебоксар, Ядринский районлаште) XVI – XVIII курым тӱҥалтышысе языческий шӱгарла-влакым шымлымаш рашемден: тушто финн- угор, эн ончыч марий-влак семын тойымо шӱгар-влак улыт. Икгайлык рашемын марий ден чуваш-влакын кумалме, илыме ы шымлыме годымат. Тыгак пӧртым чоҥымаште, кочкышым ямдылымаште, калык мурышто, менталитетыште да ты кок калыкын материальный да духовный илышыштын моло сферыштыжат.
Поснак шуко икгайлык курыкмарий ден виръял чуваш-ӱдырамаш-влакын чийыме вургемыштышт палдырна. Нунын вургемышт анатри чуваш ден олыкмарий-влакын деч чотак ойыртемалтеш. Тидын деч посна виръял чуваш-влакым куркымарий-влак таклан огыл «суасла мары» манын лӱмденыт, а олыкмарий-влак – «кукмарий» маныныт. XIX курымышто анатри чуваш-шамычшат виръял-влакым «черемис отродье» але «ҫармăслачăвашсем» (черемис чуваш) манын лӱмденыт.
Чуваш учёный В.Д.Дмитриевын да икмыняр моло шымлызын шонымашышт почеш, «курыкмарий черемис» этноним тӱҥ шотышто чуваш ден курыкмарий-влакын изи тӱшкаштым ончыктен. А чуваш-влакым «черемис» манын лӱмдымӧ амалым тудо шке жапыште руш калыкын мланде кумдыкым палемдыме йӱлаште кычалаш темлен. Тунам руш-влак Сура ден Вӱтла эҥер-влак деч эрвелысе мландым черемисынлан шотленыт, а тушто илыше калыкым «черемис» маныныт.
XVI курымысо возыман источниклаште «чуваш» этноним шуко вашлиялтеш, «черемис-влакат» посна ушештаралтыт. Князь А.М.Курбскийын примержым кондаш лиеш: чуваш калыклан шкенжым шотлышо Курыкмарий велысе калыкын ужашыж дене кылым ыштымеке, руш-шамыч иканаште чуваш ден черемис-влакын ойыртемыштым шекланаш тӱҥалыныт: «Бо кроме татарска языка в том царстве пят различных языков: мордовский, чювашский, черемиский, войтецкий, або арский, пятый – башкирдский».
А.М.Курбский 1552 ийыште Казаньыш походышто участвоватлымыж годым войска дене пырля Барыш эҥер аҥ гыч Цильна вара Свияга марте каен. Тугеже тудо анатри чуваш-влакын илыме кундемыште гына лийын.
Тидын годымак XVI курымысо чыла источникыште Йӱдвел Чувашийыште илыше калыкым «черемис» манын ончыктымо:
1) Никоновской летописьыште. Тушто «чуваш» этноним чӱчкыдын вашлиялтеш. 1552 ийыште Озаҥ ханстве дене ушнымо годым курыкмарий велне с темдалме нерген возымаште ончыктымо: руш воеводо-влак черемис-шамыч ӱмбаке поход дене каеныт, тидын годым ик эн талын «по Цывили верхние люди» торешланеныт манын серыме.
2) Разрядной записьыште. 1555 ийыште Чебоксар олам «чебоксар черемис-влаклан шогалтыме;
3) 1572 ийыште Иван IV духовной грамотыштыжо Сура воктене илыше руш огыл калык-влак радамыште (Васильсурск, Курмыш ден Алатырь кундемлыште) мордва, черемис, чуваш ончыкталтыныт да нуно чыланат курыкмарий велне илат манын сералтын.
4) Нижегородский Благовещенский монастырьын мланде кумдыкшым аралыме нерген XVI курымысо грамотлаштыже тыгак козьмодемъянск, ядрин, чебоксар черемис-влак нерген сералтын, тидын годым чуваш-влак нерген йӧршеш огеш ушештаралт.
Тугеже, XVI курымышто Йӱдвел Чувашийыште тӱҥ шотышто марий (черемис)-влак иленыт. А чуваш-влак – Кечывалвел ужашыште, руш ола-влакым Озаҥ дене ушышо магистраль-влак деч тораштырак, сандене руш калык денат марий-шамыч дене таҥастарымаште кылышт начаррак лийын. Сура деч эрвелкыла кундемым руш ден йот элласе источниклаште лачшымак «черемис» мланде семын ончыктымымат тидын денак умылтараш лиеш.
Свияжск олан да Чебоксар уездын 1565–1567 ийласе писцовый ден межевой книгалаште Именево ялым (кызыт Чувашийын Красноармейский районысо Именево села) иканаште чуваш да марий ял семынат ончыктымо. Чуваш-влакын этнографий тӱшка картосхемыж почеш ты села анатенчи чуваш-шамычынлан шотлалтеш.
Тыгай случай-влак Кокшайск, Свияжск, Цивильск, Чебоксар, Ядрин уездлам авалтыше, кызыт тушто виръял чуваш-влак илат, XVII курымласе документлаштат фиксироватлалтыныт. Но XVIII курым тӱҥалтышысе акт ден делопроизводственный документлаште тыгай лугкалымаш йомеш. Мутлан, XVII курымын кокымшо пелыштыже Ядринысе приказной избан документлаштыже черемис-влакым «чюваш» семынат ончыкташ тӱҥалыт.
В.Д.Димитриев XVI –XVIII курым тӱҥалтышысе источниклаште иканаште ик калыкым черемис але чуваш семын ончыкталтмым тыге умылтара: Юл кундемын пурла велныже илыше «черемис-влак» чуваш лийыныт. Тидым 1950–1960 ийласе археологий шымлымаш-влак дене пеҥгыдемдаш тыршен. Нунын дене келшышын XIII–XIV курымлаште Чувашийын Йӱдвел ужашыштыже лачшымак чуваш-влак гына иленыт. Кеч варажым ученый шке ойлымыжым угыч ончен лектын да у шонымашым каласен: булгар-влак Йӱдвел Чувашийыш XIV курымын кокымшо пелыштыже гына куснаш тӱҥалыныт.
Марий археолог Т.Б.Никитинан шымлымыж почеш, Йӱдвел Чувашийыште XVI–XVII курымласе курыкмарий-влакын мумо языческий шӱгарлашт виръял ден анатенчи чуваш-влакын илыме кумдыкышто верланеныт. Археологий, исторический возыктыш, этнографий, лингвистике данный-влак негызеш ученый тыгай иктешлымашым ыштен: XVIII курым тӱҥалтыш марте Йӱдвел Чувашийыште тюрк (чуваш) негызеш шочшо калык илен, а этносын материальный да духовный тӱвыраштыже верысе (марий) этнический субстрат-влак аралалт кодыныт.
Чыла тидым шотыш налын каласаш лиеш: XVI–XVII курымын кокымшо пелысе документлаште ик калыкымак я «черемис», я «чюваш» манме черемис ден булгар-влак коклаште этнический миксаций (ваш ассимиляций) кужу жап шуйнымо дене умылтаралтеш. XVII курымышто Йӱдвел Чувашийыште черемис-чуваш калык илен. В.Д.Дмитриевын шымлымашыж почеш, тунам тусо калык чувашла мутланен. Кеч документлаште тушто черемис-влакын илымышт нерген ойлалтеш гынат, топоним-влак чуваш лийыныт. Но чуваш кундемыште илыше черемис-влак марий лийын огытыл манаш огеш лий. Марий йылмым пален огытыл, чувашла але варналтше марий-чувашла йылме дене мутланеныт гынат, марий самосознанийым-шкешамым – арален коденыт. Мутлан, XVII курымысо челобитный грамот-влакын протоколыштышт ончыктымо нине уездла гыч вуйым шийше-влак шкеныштым чуваш семын огыл, а черемис манын ончыктеныт: «се аз … черемисин», «се аз … горный черемисин», «сирота твой черемисин», «сироты ваши … черемиса» да тулеч молат. Шке йылмыштымат «черемис» манын палемденыт. Мутлан, Ядринский уезд Выльский волость гыч (Аказинмыт, Атаевмыт, Вылымыт, Тохташевмыт, Уразкильдинмыт, Хочашевмыт, Четаевмыт, Шемердяновмыт, Штанашевмыт, Яушевмыт) 1695 ийыште шкешт деке вес толмачым, чермис йылмым умылен кертшым, колташ йодын сереныт.
Тугеже XVII курымышто Йӱдвел Чувашийын «черемисше-влак» шкеныштым марийлан шотленыт, санденак источниклаште «черемис» семынак ончыкталтыныт. Варажым нунын эркын чувашаҥше тукымыштат садак шкеныштым чуваш огынал манын ойленыт. Тидым XIX курым мучаште Н.И.Ашмарин пеҥгыдемден.
XVIII курым тӱҥалтыштлан Йӱдвел Чувашийыште илыше черемис-влак Юл эҥерын шола велкыже але Козьмодемьянск уездыш илаш кусненыт, але утларак ужашыже, марий (черемис) улмыштым монден, чувашыш савырненыт. XVII курымышто Чувашийын йӱдвел ужашышкыже моло кундем гыч чуваш-шамычым илаш кусарымашат кугу рольым модын. Мутлан, 1670-ше ийлаште Ядринский уездыш кугу тӱшкам кусареныт. Озаҥ уезд гычат икмыняр илем куснен. А тушто илыше черемис-влак варажым нунын коклаште шуленыт, вет ты кок калыкын материальный ден духовный культурышт икгайрак лийын. Тыге марий-влак виръял чуваш этнографий тӱшкам ыштымашке шке надыржым пыштеныт.
Сергей Свечников, историй науко кандидат
Снимкыште: Виръял чуваш-влак.
Г.Ф.Локкен фотожо. 1869 ий.
Марлаш С.Носова кусарен.