1965 да 1970 ий 3 ноябрьыште, 1972 ий 29 декабрьыште Марий АССР Ленин орден, Октябрь Революций орден да Калык келшымаш орден дене суапландаралтын.
А тений 4 ноябрьыште Марий автономийлан 105 ий темеш. Ленин ден Октябрь революцийын элнан историйыштыже рольыштым кызыт вес семын аклен ончена гынат, ик чын деч садак кораҥын огына керт: тунамсе Российыште улшо руш огыл (кугыжан годым «инородец» маныныт) калык-влаклан кугыжанышлыкым пуымаште нунын суапыштым кораҥдаш нигузе ок лий. Россий 1917 ийысе Февраль революций денак серлага да буржуазный республик корно дене каяш тӱҥалеш ыле гын, руш огыл калык-влаклан автономий пуалтеш ыле мо? Тура вашмутым пуэн огына керт.
Могай улмаш тунам марий калык да ик курым утла жапыште могай лийын? Таҥастарен ончалаш 1929 ийыште сниматлыме «Марийцы» лӱман документальный фильм полшен кертеш. Тушто ХХ курым тӱҥалтышысе марий-влакым ончыктат. Кугезына-влак тӱҥ шотышто тунемдыме, лудын-возен моштыдымо лийыныт. Тӱрлӧ чер (поснак трахом ден шодылогар) орландарен. Автономийым пуымо деч вара марий калыкат вийнен каен, шӱм-чонжо да капкылже дене тазаҥын, шке йылмыжым вораҥдарен, культуржым тӱзатен. Ты пашашке ончыл шонымашан, тале кӧргӧ виян марий-влак чолган ушненыт. Тек марийын ончыкылык пӱрымашыж верч нунын ӱшанышт, тыршымышт чылажак шукталтын огыл гынат, ыштен кодымышт суапле деч суапле лийын.
А теве вес документ:
«Калык озанлыкым вияҥдымаште сеҥымашке шумыжлан Марийский Автономный Советский Социалистический Республикым Ленин орден дене наградитлаш.
СССР Верховный Совет Президиум Председатель А.Микоян.
СССР Верховный Совет Президиум Секретарь М.Георгадзе.
Москва, Кремль, 1965 ий 3 ноябрь».
Тыгай пунчал дене палдарен тудо кечылаште «Марий коммуна» газет. Республикым элын эн кӱкшӧ наградыж дене палемдымаш, пунчалыште ойлалтын огыл гынат, эн ончычак тудлан 45 ий темме дене кылдалтын.Газетым шергалат да ужат: республикнам, шемер калыкым тунам моткоч кугу кумыл нӧлтмаш авалтен. Тӱрлӧ вере митинг, пайрем погынымаш-влак эртеныт. Орденым кучыкташ республикыш КПСС ЦК Президиум член, РСФСР Министр-влак Каҥаш Председатель Геннадий Иванович Воронов толын.
Марий поэт-влак шочмо калыклан чапле почеламут корнылам пӧлекленыт. Миклай Казаков возен:
Вийым налше, пеледше марий калыкем.
Ӱмбалнет йӱла кече – виян, йытыран.
Чыла нелым вончет, нигушан от лакем, –
Иза-шольо коклаште кает шулдыраҥ…
Семён Николаев:
Кава мемнан тугане канде-канде,
Тугай ужарге олык ден чодыра –
Шонет, ты мланде,
Уэмше мланде
Чыла кугу тӱням сӧрастара.
Пиалан марий мландем!
Тыйын волгыдо тӱсетым ончалам –
Нелым, нойымым мондем,
Мый савем вуемым
калык ончылан…
А эше вич ий гыч газет у пунчалым савыкта:
«Коммунизмым чоҥымаште сеҥымашке шумыжлан да Марий АССР-ым ыштымылан 50 ий теммылан кӧра Марий Автономный Совет Сциалистический Республикым Октябрьский Революций орден дене наградитлаш.
СССР Верховный Совет Президиум Председатель Н.Подгорный.
СССР Верховный Совет Президиум Секретарь М.Георгадзе.
Москва, Кремль. 1970 ий 3 ноябрь».
Тунам республикнан тистышкыже орденым пижыкташ Йошкар-Олашке РСФСР Верховный Совет Президиум Председатель Михаил Алексеевич Яснов толын.
Марий АССР-лан кумшо наградым – Калык келшымаш орденым – СССР-лан 50 ий темме лӱмеш кучыктымо.
У саманысе у статусан Марий Эл Республикын тистыштыже нине орден-влак уке улыт. 2018 ий 27 июльышто нуным Т.Евсеев лӱмеш Национальный музейыш пуымо. Ынде нуно тушто тыглай экспонат семын гына аралалтыт.
Но Марий АССР-ын эртыме корныжо, шемер калыкшын чыла вийым пыштен тыршымыже кугу элнан пӱрымашыж гыч нигуш ок йом, тунамсе тукым-влакын ыштен кодымыштым музей экспонатыш савыраш ок лий. Нуно мыланнат, тачысе да эрласе тукымлан, шкенан шочмо кундемнам, шочмо элнам шочшо-влакын авам йӧратымышт семынак йӧраташ, пашанам тудым тӱзаҥдаш да вияҥдаш пуэн шогаш сугыньлат.
Шушаш пайрем дене, пагалыме йолташ-влак!
✍️ Геннадий Сабанцев ямдылен.
Фотом воткыл гыч налме.
Поэзий аршаш
Анатолий Тимиркаев, Марий Элын калык поэтше
Марий кундем
Марий кундем, ойлат,
Онарынмланде,
Акпарсынманын
Южыштешарат.
А мыйойлем:
«Марий Эл мланде – кажнын,
Кӧшкеача-аважла
Тудымйӧрата…»
* * *
«Марий Эл!» коламат, тидынгодым
Шӱм-чонемлыкын-лукыншолеш.
Шокшокидымкучем, кумылтодылт,
Землякемвӱчкем, ужыншольеш.
Шочмоверынтӱжемтӱрлӧямым
Вес кундемыштепорыншижат.
Шӱмпыжашым – марийтӱранялым –
Лу тӱжеммеҥгегочраш ужат.
Альбертина Иванова, Марий Эл искусствын сулло деятельже
Уржа пасу, тӧролык,
Акретпӱнчергӱжла;
Элнетыншийвӱдтолкын –
Тыгай тату чыла.
Чонлантетла
нимоогешкӱлмоло –
Серлагышлийже
шочмомландылан.
Суапымвелемый йодам
Тылат, Марий Элем.
Пеледтӱзланекурымлан,
Шӱмбел Марий Элем!
Могайкавакумдалык!
Могайкуанчонлан! –
Марлаойла мер калык,
Шотламариййӱлам.
Туткар, азап,
осалдечпыдалналын,
Арале, Юмо,
шочмомландынам.
Суапымвелемый йодам
Тылат, Марий Элем.
Пеледтӱзланекурымлан,
Шӱмбел Марий Элем!
Эртат саман гочий-влак,
Карман кӱягылга.
Чоткаркугезынимне
Жапвошттугакчыма.
Тылат, авамландем,
эсенлыклийже,
Сакла тек Юмо
тыйымшочшыжла.
Суапымвелемый йодам
Тылат, Марий Элем.
Пеледтӱзланекурымлан,
Шӱмбел Марий Элем!
Валентина Изилянова, Марий Эл тӱвыран сулло пашаеҥже
Марий Эл
Вашлияткажным, порынончалын,
Налынкидышошкинде-шинчалым,
Марий Эл, – пӱрымаштыйынтиде,
Той кылтатчевермуроденпидме.
Огынаму вес элымтыгайым –
Уреметкечемогырыштайыл.
Ош куэрын эн лывыргевелже
Марий Эл – тынысмландынпокшелже!
Порокалыкынкумылйолваже
Да ломберынош-кудырсортаже
Марий Эл – куатаншошомуро,
Марий Эл – марийчонын ал курым.
Геннадий Ояр,Марий Элын калык поэтше
Марий Эл – Йошкар-Ола
«Марий Эл – Йошкар-Ола» манмеке,
Ныжылтулчонемымавалта.
Улыдаэлемын эн покшелне
Да шӱмемпокшелнеулыда.
Мыйтендамачам-авамланужым,
Шерге Марий Эл, Йошкар-Ола.
Ош каваокшылтеилыштулжым,
Ӱмырдажымсотынарала.
Калык-влакилаттышакынпорын,
Иктевесымпагаленакла.
Марий Эл гочшуйналтешюгорно,
Тудымтакырта Йошкар-Ола!
Шошымсотурийлакуштылемын,
Эреак мураш мыйтӱҥалам:
Каче гай вийвал Марий Элемым,
Ӱдыр гай мотор Йошкар-Олам.
