Кодшо кугарнян «Марий Эл» газет редакцийын икмыняр еҥже Параньга район Кугу Пумарий кундемыш миен коштынна.
Амалже моткоч кугу лийын: «Марий Эл» газетланна тений – 110 ий да газетнан 1977-1987 ийласе тӱҥ редакторжо Михаил Байковын шочмыжлан – 100 ий.
Вуйнам савенна
Эрдене игече пылан, юалгырак лийын, ош шикшла койын, тӱтыра нӧлталтын, садлан автомашина дене пеш писынжак кудалме огыл. Шернур посёлко гыч Лажъялыш шумеке, йӧршеш вес сӱрет – кече шыратен онча, ужар пасу тораш коеш, кӱкшакаште чодыра аралтыш семын шога. Шуктышаш сомылна лачеш толшаш, шоналтышна. Михаил Григорьевичын шочмо Памашъял воктенысе шӱгарыш пурен, тудым порын шарналтышна, вуйнам савен, пеледыш аршашым пыштышна.
Эн ончыч – газет нерген
Варажым корнына Кугу Пумарий кыдалаш школыш шуйналте. Вуйлатыше Вероника Ивановна Веселова икмыняр туныктышо дене пырля мемнам уремышкак вашлияш лектыныт. Ик тат гыч актовый зал йоча йӱк дене шергылте. Арня еда савыктыме «Марий Эл» ден «Сурт-пече» газетлам кумылын лаштыклат. А могай тудын эртыме корныжо? Редакций могай сомылым шукта? Тидын нерген тӱҥ редактор Светлана Пехметова палдарыш. Варажым мероприятийыш толшо-влаклан мутым пуыш.
Поро шарнымаш чоным ырыкта
Михаил Григорьевич дене пырля ик жапыште пашам ыштыме пагытым журналист-влак – Россий тӱвыран сулло пашаеҥже-шамыч Павел Шакирьянович Шакиров ден Светлана Мартьяновна Белкова – шарналтышт.
– Витле ий ончыч «Марий коммуна» газет редакцийыш пашаш толмем годым тӱҥ редакторлан Петр Григорьевич Корнилов ыштен. Сулен налме канышыш кайымекыже, олмешыже Михаил Григорьевич Байковым шогалтеныт. Коллективыште кудло утла еҥ тыршен. Нунын радамыште поэт, Кугу Отечественный сарыште кредалше-влак шукын лийыныт. Тыгай коллективым виктараш кугу опыт кӱлын. Михаил Григорьевич ты пашам сайын пален. Газетын содержанийжым эреак саемдаш да келгемдаш, корреспондент-влакым туныкташ кӱлмӧ йодышым тӱҥлан шотлен. Занятийыште кугурак пашаеҥ-влак возымо мастарлыкым нӧлтен толаш, йылмым лывырташ туныктеныт.
Михаил Григорьевич селькор-влак дене кылым ыштен. Тунам редакцийыш 50-60 серыш пурен шоген. Мутат уке, ялла гыч возышо-влакын материалышт чылаж годымак газетыш печатлаш йӧршӧ лийын огытыл, но редакторна нуным арален кодаш да савыкташ ямдылен шукташ, «кампеткыш» савыраш, темлен. Редакторын тыгай шонымашыже арам лийын огыл, газетым тунам кумылын налыныт, тиражше 20 тӱжем наре лийын.
Михаил Григорьевич мер пашамат шуктен шоген. Марий АССР Верховный Совет президиум председательын алмаштышыже лийын. Лӱмлӧ еҥ лийын гынат, шкенжым кугуэш ужын огыл: кажне дене тыматлын мутланен, кажнылан келшыше шомакым муын моштен. Ял гыч олаш мийыше-влак газет редакцийыш чӱчкыдынак пуреныт. Редакторна чыла дене мутланаш жапым муын. Кумылаҥден моштен, самырык журналистлан кушкаш, самырык специалистлан тӱшкагудышто илыме верым муаш полшен. Ешаҥме деч ончыч мыят кум-ныл ий тушто иленам. Варажым пачерым налмаштат полшен, – палемден редакцийыштына эн кугу ийготан коллегына, кусарыше Павел Шакирьянович да, тӱткын колыштшо йоча-влаклан сайын тунемаш, марий газет-влакым лудаш тыланен.
Михаил Байков жапше годым редакцийыште кусарышылан ыштен, ятыр киномат марлаҥден улмаш.
Светлана Белкова 1982 ийыште МарГУ-што тунеммыж годым «Марий коммуныш» практикыш миен. Ты жапым тыгерак шарналтыш:
– Редакцийыште тунам утларакше пӧръеҥ-шамыч пашам ыштеныт, улыжат кум ӱдыр лийын: Галина Чубарова, Людмила Иванова да Лидия Паратская. Тудо жапыште редакцийыш ӱдыр, ӱдырамашым пашаш налаш кумылан лийын огытыл, садлан ты шотышто Михаил Григорьевичымат пеш чареныт. Но тӱҥ редактор нигӧм колыштын огыл, а сайлан ӱшанен, пашаш налын. Илен-толын, марланат каен шуктымо, йочамат ыштыме да журналистат лийын шумо.
Светлана Мартьяновна «Марий коммуна», а варажым «Марий Эл» газетыште 35 ий наре тыршен. Кызыт М.Шкетан лӱмеш Марий драмтеатрыште сылнымут пӧлкам вуйлата.
– Кеч-могай пагытыштат газет ден театр эреак йыгыре «ошкылыныт»: ончыч редакций Волков уремыште верланен. Артист-шамычын репетицийышт пытымеке, редакцийыш толыт ыле. Вет ятырынже: Юрий Иванович Рязанцев, Василий Михайлович Горохов, Геннадий Романович Копцев – возышо лийыныт. Нунын дене пеҥгыде кылым кучымо. Михаил Григорьевичат театрыш кошташ пеш йӧратен. Премьерыш мийымеке, кокымшо-кумшо радамыште шинчыше тӱҥ редакторнам, шеҥгечынже, пелашыжын чевер пеледышан шовычыж гыч паленна. А эрлашыжым паша планёркышто спектакль нерген шке шонымашыжым каласкален, – ешарыш Светлана Мартьяновна. – Михаил Григорьевич пеш пунктуальный ыле, чыла приказым шке кидше дене возен, а вара секретарьжылан луктын пуэн. Йытыран, шер гай возен. А театрын архивыштыже Михаил Григорьевичын ик альбомжо аралалтеш. Тушко тудо 1939-1957 ийласе тӱрлӧ материалым чумырен.
«Книга – эн чапле пӧлек»
Вашлиймаште Михаил Байковын родо-тукымжо, пошкудыжо-влакат лийыныт. Нунын кокла гыч иктыже – верысе школышто ятыр ий туныктышылан ыштыше, а кызыт редакцийыштына корректорлан тыршыше Елена Вараксина.
– Михаил Григорьевич мылам чӱчӱ лиеш. Изи лийынам гынат, ялыш толын коштмыжым сайын шарнем. Командировко ма паша дене толмыж годым мемнан деке пурыде каен огыл. Нигунам яра кид дене пурен огыл: кажнылан пӧлекым конден, а мыланем эре книгам кучыктен. А книгаже – типографий гыч гына лекше, свежа чия пушан… Тудак мыйым изин-изин лудаш туныктен. Садлан школышто тунемме годым моткоч шуко книгам лудынам. Книгалан шӱмаҥдымыжлан моткоч кугу таум каласем. Кызытат лудаш йӧратем, –йоча пагытшым шарналтен, каласкалыш Елена Николаевна. – Куд ияшем годым чӱчӱ ден чӱчӱньын мылам ош шӱшан ужар пальтом кондымыштым моткоч сайын шарнем. Чиенам да воштончышыш ну, чот онченам, пӧрт мучко йывыртен коштынам, кунам гына школыш тунемаш каем манын шоненам. Школышто, варажым университетыште тунемме годымат Михаил Григорьевич поро ой-каҥашыж дене эреак полшен.
Елена Вараксина «Марий Эл» газет редакцийын икоян ешышкыже ушнымыжым шкешотан палылан шотла да, чӱчӱжым шарналтен, газетнан волгыдо ончыкылыкшо верч чон йӱлен тырша.
Лӱмынак толын
Вашлиймаште ик эн мӱндыр да пагалыме уна – Михаил Григорьевичын Галина ӱдыржӧ – лийын. Тудо Санкт-Петербург ола гыч лӱмынак толын.
– Шочмо велыш куанен вашкенам. Ачамым шарныме, ыштен кодымо пашажым кӱкшын аклымыланда моткоч кугу тау, – мут ярымжым рончаш тӱҥале Галина Михайловна. – Школ пагытыште ачам мӧҥгысӧ пашам ышташ полшен. Кузе? Олмешем нигунам ыштен огыл, а чын корныш виктарен, шонаш таратен моштен. Мылам математике, химий предмет-влак чот келшеныт, садланак школ деч вара ты направлений денак Моско оласе Менделеев лӱмеш химико-технологический институтыш тунемаш пуренам. Ачам ик тӱҥ эҥертыш лийын. Мылам сочиненийымат возаш келшен, садлан журналистикышкат каен кертынам. Моткоч шуко книгам лудынам, поснак Кугу Отечественный сар нерген лудаш келшен, ныл-вич шагат эр мартеат шинчен кертынам.
Пионер лагерьыште лийме годым ачамлан серышым тичмаш тетрадь дене возкаленам. Возенам да йоҥылышем уло але уке манын тергаш йодынам. Варажым мӧҥгӧ толмеке, тӧрлатымыжым онченам: кок-кум йоҥылышыжо лиеден…
Галина Михайловна ачаж нерген каласкалымым пеш тӱткын, шинчавӱд йӧре колыштын, коклан-коклан, телефонышкыжо видеомат войзен налын. Шкеже рушла мутлана. «Марла чыла умылем, кутыренат моштем, но тендан гай йытыран огыл дыр», – манеш 71 ияш чолга ӱдырамаш.
Пошкудыштат шарнат
Михаил Байковым Памашъял пошкудыжо, шуко ий библиотекарьлан ыштыше Тамара Федоровна Калугинат (Старшеева) сайын шарна.
– Михаил Григорьевич дене мыйын ачам Фёдор Васильевич Старшеев кугу йолташ лийыныт. Ийгот дене коклаштышт кум ий ойыртем лийын гынат, эреак пырля коштыныт. Михаил Григорьевич сар гыч пӧртылмекыже, тунемаш тӱҥалын да ачам деке полышым йодаш толеден. Коктынат дневникым чот возеныт. Тунам тетрадь чӱдӧ лийын, садлан дневникыш возкаленыт, – каласкала Тамара Фёдоровна да, нарынчалге-сур ӱмбалан дневникым лаштыклен ончыкта. – Рушла сереныт. Коктын дневникыштым алмаштен-алмаштен лудыныт да икте-весыштлан акым пуэныт.
Михаил Григорьевичын личный манме библиотекыже поян лийын, шуко книга комышто писательын кидпалыжым ужаш лиеш. Марий йылмым чот йӧратен. Ялыш толмыж годым эреак книгагудыш пурен, тунам мый лач тушто пашам ыштенам. Ялын, калыкын илышыж нерген йодыштын, кӱлеш годым ой-каҥашым пуэн, коклан книгамат пӧлеклен коден.
Михаил Григорьевичын ӱдыржӧ-влак дене ик жапыште кушкынна, кеҥежлан ялыш толедат ыле. Галя эреак химийым тунемын, а Нина гимнастике дене капкылым шуарен.
1993 ийыште верысе библиотеке ден клуб пашаеҥ-влак «Пеш мӱндыр кайыкла…» мероприятийым эртарен колташ палемденна ыле. Шке кундемыште шочын-кушшо да вес вере пашам ыштыше кудло утла землякланна ӱжмашан серышым колтенна. Нунын кокла гыч лач Михаил Григорьевич тауштымашан вашмутым колтен. Грипп дене черланымыжлан кӧра толын кертын огыл.
Шке жапыштыже редакцийыштына тыршыше вуйлатышын дневникшым кидыште кучаш да шер гай возымыжым ончалын лекташ – кугу пиал. Тудым лаштыклышыла тудо жапыште яндар кагаз чӱдӧ лийме раш палдырна. Вет кугыеҥ-влак яра верым кодыде возеныт.
Портретшым сӱретлен
Кугу Пумарий школышто мемнам, республикыштына курым утла савыкталтше газетыште тыршыше-влакым, куанен вучымышт вигак шижалте. Тидлан туныктышо ден тунемше-влакат сайынак ямдылалтыныт, сценым сӧрастарымыштат келшыш: тушто Михаил Григорьевичын карандаш дене сӱретлыме портретше кечен. Тудым школышто сӱретлаш туныктымо кружокым вӱдышӧ Римма Калугина лӱмынак ямдылен. Римма Валентиновна шке жапыштыже «Марий коммуна» газетыште художник-ретушёрлан ыштен.
– Икмыняр шагат дене кум кече сӱретленам. Пашам вигак тӱҥалын кертын омыл, садлан Михаил Григорьевичым порын шарналтен уштенам да портретшым ямдылаш разрешенийым, йӧным ышташ, йодынам, – чонжым почо сӱретче.
Иктешлыме семын
Шочмо йылмым аралыме да кугезе тукымын суапле пашажым шарнен илыме нерген эртаралтше вашлиймаш чонышто поро шӱлышым кодыш. Ты кундемыште илыше-влак лӱмлӧ землякышт дене кугешнымышт шижалте да Михаил Григорьевичлан шарнымашан оҥам почаш темлымашым ыштышт. «Марий Эл» газет редакций тидден тӱрыс келшен. Тиде сай шонымашым илышыш пырля пурташ лийме.
Чоным почын мутланыме, школ мучко пайдале экскурсийым эртарымышт, кундемысе талешкышт-влак нерген кугешнен каласкалымышт мемнан чонышто поро шарнымашым кужу жаплан кода.
Алевтина БАЙКОВА
Авторын фотожо
