– тыге ойла республикысе Марий юмыйӱла ушемын Йошкар-Оласе «Марий кумалтыш» общиныжын тӱҥ онаеҥже Юрий Тушнурцев.
Марий-шамыч ожнысек ты кечын чыла йӱлам шот да рат дене шукташак тыршеныт, тӱрлӧ палымат шотыш налыныт. Тидыже пайрем кумылым волтен огыл, мӧҥгешла, нӧлтен да кӱлеш семын шуктымо йӱла радам ончыкылык сай илышлан ӱшаным пуэн: поян ӱстел чесым погымыжат, чиялтыме муныжат, шӧр-торык йӧрварым поснак чапладарымыжат, «порсын» лӱҥгалтыш дене лӱҥгалтымыжат, ташлама корка дене куштымашыжат, у вургемым чийымыжат…
Кугече пайремым эртарыме йӱлам ынде кудымшо ий почела марий рӱдолаштына Йошкар-Оласе общине Марий тӱр рӱдер дене пырля эртара. Ты жапыште тудо кажне ийын моткоч вучымо да тудлан лӱмын ямдылалтме кечыш савырнен. Санденак тудо ик шонымашан еҥ-влакым ик суртыш чумырымо да ик кугу еш семын эртарыме пайремым ушештара. Эшежым ты мероприятий годымак эртарыме вес йӱлажым – «Кугечылан у тувыр» изирак фестивальжым – кызытсе жаплан келшыше этномодым ончыктымаш семынат аклаш лиеш. Тушко ӱдырамаш, пӧръеҥ-влак лӱмын у тувырым чиен толыт, ойыртемже, чиемым ыштыше мастар-влак нерген кумылын палдарат да молымат кидпашалан пижаш таратат.
Кугече йӱлам шуктымаш онаеҥ-влакын «волгыдо кечым» виктарыше-шамычлан пелештымаш дене тӱҥалын. Юрий Тушнурцев, Марий юмыйӱла ушем вуйлатыше Александр Бирюков, моло онаеҥ-влак дене пырля ты сомылым ворандареныт. Чесым авызлыме деч вара кондымо муным пелештен вашталтыме йӱлам эртареныт. Кажныже тудым онаеҥ-влакын кидышт гыч сугыньышт дене пырля налын. Латкок коркаш пурам темен куштымаш йӱлат мондалтдыме. Кажныже тудым шуктымашке ушнен. Василий Кузнецов ден Валерий Черепановын шӱвырым шоктымышт, гармонь, тӱмыр йӱк почеш, пурам велыде, куштен-куштен, тудым ппундаш марте подылаш тыршен. А шӱвырзӧ ден тӱмырзыжӧ тений «ныжыл сем» ансамбль гыч ушненыт.
Пайрем чесым авызылыме деч вара пырля мурымаш-куштымаш кумылым нӧлтен. Вара чылашт ончыко Марий тӱр рӱдер пелен шке усталыкыштым шуарыше ӱдырамаш-влак лектыч, сӧрастарыш-влакым ыштыме паша лектышыштым ончыктышт.
Ушештарыман: тений рӱдер лачшымак сӧрастарыш дене кылдалше проектым илышыш шыҥдара. Эн ончычак тудын вуйлатышыже Ираида Степановам шкенжымак мокталтыман. Лариса Захарова дене пырля теле мучко ик эн поянлан шотлалтше Волжск-Морко велысе марий ӱдырамаш сӧрастарыш комплектым ямдыленыт. Мо гына тушко огеш пуро: ош пу, аршаш алга, шӱй пиктыш, почкама, шеҥгел сакыш, ӱштымучаш… Ӱмбакыже ончалат да шинчат йыма.
Виче кундемысе, сорокан ӱдырамаш-влакын шӱшер аршашыштымат ончыктышт. Наталья Камаева, Надежда Михайлова, Людмила Купсольцева, Светлана Жбанова да молат рӱдерын сӧрастарышым ышташ туныктымо курсышкыжо кумылын коштыт. Шкаланышт веле огыл, тоштерланат тудым ыштат.
Варажым пайремлан у тувырым ыштен чийыше-шамычлан мут пуалтын. Эльвира Монахова гын чылашт ончыко марий тӱран у тувыр дене кече гай волгалт лекте. Тудо кажне пайремлан, тыглай кечынат пашаш чиен лекташ келшен толшо ойыртемалтше тувыр-влакым ышташ тӱҥалнеже. Шке тувыржым «Энсай» салонын мастарже Александр Степановын полшымыж дене ыштен. Ончыкжымат тудланак эҥерташ шона. Александр шкежат пайремыш у чием дене толын ыле. А тудыжым аваже Ираида Степнова марий калык йӱла дене келшышын тӱрлен ыштен.
Юрий Тушнурцевынат тувыржо онаеҥлан веле огыл, пӧръеҥ семынат келшен толшын тӱрлен ургалтын. Тупысо тувыр ужашыште шулдыр семын койшо тупорол, а ончыл урвалтыште пӧръеҥ вийжым аралыше тӱрым молан келыштарымым шкак умылтарыш. Советский район Шнаран ял гыч Ирина Яналова пелашыж дене когыньыштлан пеш мотор тувыр ден шовырым ыштен. Советский район гычак шукыштлан марий вургемым ыштен пуышо Галина Щербаковат у чиемже дене куандарыш. А теве автобус водительлан тыршыше Надежда Михайлова марий шӱлышым шкенжын виктарыме транспортыштыжо кудалыштше-шамыч коклаштат шараш тырша. Тиде амал денак пашаш коштмо блузкыжым марий тӱр дене сӧрастарен, школыш коштшо эргыжланат ыштен.
Марий тӱр рӱдерын чолга участницыже Валентина Ягулбаева Морко велысе тӱрызӧ-влакын ыштыме вургемым чиен ыле. Кеч шкежат тӱрла, сӧрастарышымат ышта. А шукерте огыл тудо туризм дене кылдалтше мероприятийыш Москош миен коштын. Тушеч марий тӱрын, сӧрастарышын кугу виян улмыштлан эше ик гана ӱшанен пӧртылын. Молан манаш гын тушто ик ӱдырамаш Валентинан ӱмбачынжак сылнештарышыжым виешак йодын налын. Олмешыже вес сылнештаршым пижыктымеке, Якутий гыч шаман-влак тудым ужын шуктеныт: марий тӱран тувыржо, шӱйыш сакыме настаже нуным моткоч ӧрыктареныт. «Марий вургем дене нигушкат лекташ вожлыман огыл», — палемдыш мучашлан ӱдырамаш. Кугече пайремышкат чылан гаяк марий вургемым чиен толшо лийыныт, але иктаж-могай да деталь палдырнен, тидыже куандарыде огеш керт.
Светлана Носова
М.Скобелевын фотожо.
