Кодшо рушарнян ош марий калыкна Кугече пайремым пайремлыш. Республикысе Юмыйӱла ушемын Йошкар-Оласе «Марий кумалтыш» общиныже Марий тӱр рӱдер дене пырля Кугечым эртарен.
Тений тудо кандашымше гана лийын. Пеҥгыдын каласаш лиеш, марий Кугече Ош тӱняште ила да вийым налеш. Пытартыш ийлаште тушко чылан гаяк, онаеҥ-влак дене пырля кеч пӧрьеҥже, кеч ӱдырамашыже, марий тӱран пайрем вургемым чиен, пырля чесым ямдылен мият. Шке пайремже йӱла радам дене икшырымын эрта. Пӱртӱсыштӧ илыш ылыжме кечым вашлияш ончылгоч ямдылалтыт. Але марте пайрем «Мари» сийгудышто, Марий самырык театрыште, Марий тӱр рӱдерыште эртаралтын гын, тений икымше гана йӧршеш у верыште, Крылов уремыште верланыше «Плес» кафен кеҥежымсе кудыштыжо лийын. Моткоч йӧнан вер улмаш. Эсогыл, уремыште Кугече лӱҥгалтышымат ончылгоч ыштен ямдыленыт.
Эн ончыч, пайрем чесым ӱстембаке чумырен, саска сортам чӱктеныт. Ош Кугу Юмо деч тӱрлӧ перке дене йывыртыкташ, калыкнан волгыдо илышыже верч онаеҥ-влак марий кӱсле шоктымо йӱк почеш пелештеныт: Йошкар-Оласе общиным вуйлатыше Александр Бирюков, тӱҥ онаеҥ Юрий Тушнурцев, Советский район гыч Алексей Емельянов да Пётр Герасимов, Татарстан гыч Валерий Галиеват ушненыт.
Пайремыш Пермь кундем гыч моткоч марий шӱлышан да кумылан ӱдырамаш Галина Паньковат лӱмынак толын. Тудын дене мутым вашталтыме годым тыгерак каласыш: «Мый кажне гана Йошкар-Олаш толын каем, да чонем куана, тышеч вийым налын каем, ончыкылан у шонымаш лектеш». Шке кундемысе марий-влакын йӱлашт денат палдарыш. Нунын велне таче мартеат Кугечым кугарнян палемдат.
Мут толмашеш, Валерий ден Галина ошыгечынже эше ик мероприятийыште лийыныт. Шарнеда, икмыняр ий ончыч Йошкар-Олаште марий йӱла дене кылдалтше курс почылтын ыле. Тушто кок ий почела калык да религий кокласе кыл шотышто специалист-влакым ямдыленыт. Лач тудын выпускникше-влак вашлиялтыныт. Лач ты курслан кӧрат марий йӱлам палаш, шуяш кумылан-влак кокла гыч онаеҥ корныш шогалше-шамычат лектыныт. Валерий Галиев – иктыже. Тудын пелештымыжым отышто колыда гын, нигунам огыда мондо. Туге моторын, марий мутвундо поянлыкым моштен кучылтын пелешта.
Онаеҥ-влак, пайрем чесым авызлымеке, кажне толшылан Кугече Юмо деч тӱрлӧ перкем йодын, сугыньлен, чиялтыме муным кучыктеныт да пурам йӱктеныт.
Ташлама пура корка дене куштымаш
Пайремын вес йӱла ужашыже – тиде 12 ташлама пура корка дене шӱвыр шоктымо почеш куштымаш. Молан латкокыт: идалыкыште тынар тылзе. Идалык мучко сайын илаш манын, латкок еҥ дене, пура коркам кучен, пырля куштат. А шӱвыржым ты гана ончычсо «Чодыра сем» фольклор ансамбльлан негызым пыштыше, кызыт «Ныжыл сем» ансамбльын гармонистше Валерий Черепанов шоктен. Тудын тӱрлӧ калык семӱзгарым шоктымыж нерген вес гана возыде огеш лий. Шӱвыржым шокташ пӧръеҥ ты семӱзгарым ыштыше да шоктышо кумдан палыме марий артист Георгий Пушкин деч тунемын.
Пайремыште тений икымше гана кӱслем шоктышо мотор марий ӱдыр Алсу Сандакова нергенат ойлен кодыман. Марий тӱр рӱдер вуйлатыше Ираида Степнован ыштыме вургем дене сӧрастарышым чиенат, чылт Юмынӱдырла койо. «Мыланем тыгай йӱла пайремыште шокташ ӱшанымылан моткоч куаненам. Отышто эртыше марий кумалтышыш ӱжыт гын, тыгак кумылын каем», – мане тудо. Алсу кызыт И.С.Палантай лӱмеш тӱвыра да сымыктыш колледжыште шинчымашыжым нӧлта. А тылеч ончыч калыкле президент сымыктыш школышто тунемын, фортепиано, балалайке, укулель дене эше шокта. Мом ойлаш, улыт мемнан коклаште уста еҥ-влак. Таклан огыл Кугече йӱлам шуктымо годымат онаеҥ-влак Ош Поро Кугу Юмо деч «кумалме почеш шулыклан кучаш шулыкым пуэн шогаш» йодын кумалыт.
Куандарыш пайремыш кок самырык рвезын толмыжат. Тыгак марий тувырым чиеныт, куштымашышкат ушненыт.
Ташлама пура корка дене куштымашым ынде икмыняр ий почела «Марий памаш» фольклор да этнографий ансамбльын вуйлатышыже, Марий Эл тӱвыран сулло пашаеҥже Мария Соловьева моштен виктара. Ты йӱлан кажне савыртышыже шке шонымашан, но иктеш тудо Кугечылан кумалтыш мутышто каласыме семынак, илышна ташлама коркасе пура гаяк шоҥешталтше манын йодмым ончыкта.
Тыште весымат ушештараш уто огыл: шушаш рушарнян, 27 апрельыште, Кугече Ташлама пура корка дене куштымашке лудшына-шамычланат ушнаш йӧн лиеш. Марий тӱвыра рӱдерын эртарыме пайрем Марий паркыште лиеш.
Кугече кечын лӱҥгалтыш дене лӱҥгалтыманак, вет тудо Юмын колтымо порсын лӱҥгалтыш дене иктӧр шога, маныт. Юрий Тушнурцевын палемдымыж семын, Кугече – кумылым ончымо да нӧлтымӧ кече, порсын лӱҥгалтыш илышым шуя. Тудын семынак кумылна эре кӱшнӧ лийже. Пайремыш толшо кажне еҥ у лӱҥгалтышеш шинчын лӱҥгалтыш.
Пайремлан – у тувыр
Кугечылан у тувырым чийыме йӱлат эртарыме пайремын йӱла радамышкыже савырнен. У тувыр ден сылнештарышым ыштыше-влакын показышт кудывечыште эртыш. Ончыч у тувырым ыштыше але йодмо почеш ургышо-влак деч налме вургемым чийыше, вара тӱрлӧ сӧрастарышым чийыше-влак ончыко лектыч. Марий тӱр рӱдер, общине, «Марий Эл» газет редакций, Марий радио, «Плес» фирме деч нуным тӱрлӧ пӧлек, календарь, открытке дене палемдышт.
Поснак Советский районысо юмыйӱла общиным вуйлатыше Алексей Емельянов да Эльвира пелашыже ушеш кодыч. Мотор, уста шӱлышан мужыр. . Ватыже кидпашалан мастар: тӱрла, вургемым шкак ышта. Пелашыжлан шовырым шукерте огыл ыштен чиктен. Эше пытартыш жапыште вате-марий меж дене пашам ышташ тӱҥалын. Межым шотыш конден, теркупшым, тапычкым, изи да кугу портышкемым, тӱрлӧ вере сакаш аралтышым ыштат. Налаш кумылан-шамычат улыт. «Утларак йодмаш лектеш гын, ты пашам ворандаренак колтынена», – каласыш Алексей Васильевич. Мут толмашеш, Пермь кундем гыч толшо Галина Панькова нунын ыштыме марий тамган кум мужыр портышкемым налын кайыш. Урал кундемысе ӱдырамаш шкежат пайремыш у тувырым чиен толын, тудым Йошкар-Оласе «Сайвер» ательеште ургыктен.
Кугечылан у марий вургемым ыштыше-влакын чотышт кушкын, тыгак Йошкар-Олаште эртарыме ты пайрем йӱлан илышыш шыҥдаралт толмыштлан уста кидмастар Ираида Степановалан тауштыман. Тудын негызлыме «Кугечылан у тувыр» икымше фестивальым шарналташ лиеш. Таче тудо Кугечым эртарыме пайрем радамыш пурен гынат, участникше-влак лӱмын у вургемым ыштен ямдылат да чиен толыт.
Светлана Носова
Михаил Скобелевын фотожо
