28 мартыште У Торъял посёлкысо тӱвыра да каныме рӱдерыште «Крешын Руй ял гыч профессор» шарнымаш мероприятий эртен.
…Тик-так, тик-так, лу, коло, кумло, витле, кудло секунд – залыште шинчыше-влак, кынел шогалын, Моско областьысе «Крокус Сити Холлышто» лийше пуламырыште илышышт дене чеверласыше-влакым шарналтышт. Кугу туткар деч вара жап эше шуко эртен огыл, кажнын шӱмыштыжӧ сусыр тачат ила.
А теве сценысе кугу экраныште специальный военный операцийыште вуйжым пыштыше младший сержант Сергей Семенович Пироговын фотографийже волгалте. Уэш ойган сем йоҥгалте…
С.Пирогов (10.07.1980 – 17.01.2024) – Нурӱмбал ялын эргыже, Тошто Торъял школым пытарымек, трактористлан тунем лектын. Военный службым ракетный войскаште эртен.
2022 ийыште СВО-ш каяш повесткым налмеке, Ульяновск областьыште боевой ямдылалтмашым эртен, саперын специальностьшылан тунемын. Тений 17 январьыште марий салтак геройло подвигым ыштышыжла колен. Россий президентын указше почеш тудым Мужество орден дене наградитлыме.
У Торъял районын военный комиссарже Сергей Свиридов калык ончылно аважлан, Зинаида Илларионовна Пироговалан, «Участник боевых действий» шарнымаш медальым, «Участник специальной военной операции на Украине» да «За воинскую доблесть» медаль-влакым кучыктыш.
– Эргыда салтак порысшым пытартыш шӱлыш марте шуктен, – каласыш военком.
Изирак какши капан ӱдырамаш шӱмыштыжӧ мыняр ойгым нумалеш! А вет эргыже, сӧйыш мо лектын каен, ик ганат отпускыш толын каен огыл, теве тиде кечын ӱмбакыже кугу фотографий гыч шыматен-семален ончыш…
ххх
Шарнымаш вашлиймашын кокымшо ужашыже учёный-йылмызе, кумдан палыме финно-угровед Николай Тихонович Пенгитовын шочмыжлан 110 ий теммылан пӧлеклалте.
…1914 ий 28 мартыште мландӱмбалне, Виче губерний Уржум уезд Тошто Руй ялыште, эрге шочын. Шочынава пуйто ужын да шижын, тудлан шнуй Николайын лӱмжым пуыктен. Ача-ава куаненыт, вет эрге – ешлан кугу вий, сай пашаеҥ, ончыкылык куралше-ӱдышӧ, ешым пукшышо, ачан алмаштышыже. Изи рвезе таза, тыматле койышан кушкын, но тыгодымак изинекак моткоч ушан улмыжо палдырнен: чӱчкыдын ала-могай тугай йодышым пуэден, ачаже веле огыл, пошкудышт-влакат ӧрыныт. Ачажын ойлымыж гыч тыгай шарнымаш аралалт кодын: шке таҥаш рвезе-влак деч койынак ойыртемалтын, нунышт модын куржталыныт гын, Николай лукышко пурен шинчешат, нимом пелештыде тора-ашке, а пычкемыш кастене кавасе шӱдыр-влакым ончен шинчен.
Пӱрымаш тудым вес корно дене наҥгаен. Ондак Ошканер церковно-приходской, Тошто Торъял крестьян молодежь школлаште тунемын, 1932 ийыште Яраҥ педтехникумым, 1936 ийыште Марий педагогический институтым пытарен. 1948 – 1951 ийлаште Ленинградысе СССР АН-ын йылме да мышлений институтшын аспирантурыштыжо тунемын.
Н.Т.Пенгитов – филологий науко кандидат, профессор, РСФСР наукын, Марий АССР наукын да техникын сулло деятельже, Калык просвещенийын отличникше, Финн-угор обществын членже. Тудо 60 утла научный да туныктымо методике пашан, монографийын авторжо. Илыш корныжым шымлыше-влак кугу суапле пашажым ончыктыде огыт кодо: Николай Тихонович Марпединститутым пытарыше выпускникшын йылме да сылнымут деке шӱман улмыжым шижын гын, СССР АН-ын языкознаний институтышкыжо, тыгак Москва, Ленинград, Тарту университетлашке колташак тыршен. Кодшо курымын 50-ше ийлаштыже мемнан республикыште ик филологий науко кандидат – В.М.Васильев – гына лийын гын, Николай Тихоновичын тыршымыжлан кӧра ты лӱмым 12 еҥ налын!
1956 ийлаште Н.Т.Пенгитовым МарНИИ-н директоржылан шогалтеныт, да ты пашаште тудо 1960 ий марте ыштен. Моло учёный-влак дене пырля «Русско-марийский словарьым» ямдылен, марий грамматике шумлык руш йылме дене ятыр статьям возен. Институтын кугурак шанче пашаеҥже, филологий науко кандидат Мария Пенькова ты кечын пагалыме уна лие. Тудо палемдыш:
– Институтын 14 директоржо кокла гыч иктыжын, Николай Тихоновичын, лӱмжӧ посна верым налын шога. Тудын моштен вуйлатымыж дене 1956 ийыште икымше археологий экспедиций пашам ышташ тӱҥалын. Кызытсе археолог-влак тӱрлӧ кундемлаште шымлымашым эртарат. Ме изи чотан калык улына, йылмынажат тӱрлӧ гынат, туан сандалыкыште моло калык дене тӧр шогена да пырля ик виян калык лияш полшена. Тыгай лӱмлӧ, пагалыме учёныйым ончен куштымылан торъял мландылан кугу тау, – рушла, олыкмарла да курыкмарла моткоч чаткан ойлымыжо залыште шинчыше калыклан моткоч келшыш.
Шарнымаш касыште «Торъял кундем» фольклор ансамбль, «Радуга» куштышо коллектив, мурызо-влак Марина Ведерникова, Татьяна Свинина, Д.Онар лӱмеш Токтарсола тӱҥ школын тунемшыже Анна Петухова шке мастарлыкышт дене куандарышт. ЦКиД-н солистше Т.Свининан «Три садочка» мурыжым программыш пуртымым, посна ойырен, тыге умылтарышт: Яраҥ педтехникумышто тунеммыж годым самырык Пенгитов руш культур деке моткоч чак лишемын. Илен-толын, лӱмлӧ филолог-шанчызе лиймекше, руш да марий йылмым иктӧр шынден, таҥастарен шымлен, иксемын пайдаланен кучылтын.
У Торъял муниципал район вуйлатыше Евгений Небогатиковат тидымак пеҥгыдемден ойлыш да ешарыш: «Мемнан ончылно кугу порыс – шкенан мут поянлыкнам вес тукымлан намиен шуктышаш улына. Тунам гына, моло калык деч ойыртемалтын, «Ме марий улына, ме кугешнена» манын кертына».
Район администраций вуйлатышын алмаштышыже Денис Волков марий йылмым образований аланыш шыҥдарымаште землякшын рольжым кӱкшын аклен каласыш.
Туныктымо пашан ветеранже, Кузнеч школышто 9 ий, У Торъял школышто 23 ий марий йылмым да литературым туныктышо, ятыр методический пособийым, дидактический материалым ямдылыше Т.Н.Воронцова 1964-1969 ийлаште Марпединститутышто Н.Т.Пенгитов дене тунеммыжым порын шарналтыш. Каласыман, У Торъял районышто марий йылмым да литературым туныктышо-влак Л.А.Садовина, Л.А.Чемекова, Г.В.Крылова, Л.Б.Пауткина уло илышыштым йоча-влакым шочмо йылме дек шӱмаҥдыме пашалан пуэныт. Нуно шкеныштым Пенгитовын тунемшыжлан шотлат. Кызытсе туныктышо-влакат моткоч чолга улыт, лӱмгече мероприятийыште тыглай гына колышт ышт шинче, а сценыш лектын, йылмызе-учёныйын ӱмыргорныжым почын пуышт.
Нунын пашаштым аклен, районысо Ветеран-влак советын президиумжо Н.Т.Пенгитов лӱмеш дипломым пеҥгыдемден. Ушем председатель Т.С.Бирюкова икымше номеран дипломым Т.Н.Воронцовалан (кугу ийготан-влак коклаште) да весыжым Токтарсола школын туныктышыжо Т.В.Смородиновалан (самырык-влак коклаште) кучыктыш.
– Николай Тихонович моткоч проста айдеме лийын. Тудо кеч-кӧ денат мутланен, кумылым савырен моштен. Пенгитов лӱмеш дипломым ончыкыжым шочмо йылме, культур, историй верч чон йӱлен тыршыше-влаклан кучыкташ тӱҥалына, – каласыш Татьяна Степановна.
… Шӱдыр-влакым эскерыше эргылан ачаже, 3 теҥгем кучыктен, аваже, вынер сумкашке 3 сукыр киндым пыштен, поро сугынь дене илыш корныш ужатеныт. Шочмо суртшо гыч йыдалым пӱтырен да вынер тувырым чиен лектын кайыше кресаньык рвезе йӧршын палыдыме, но моткоч суапле йылме шанче тӱняш логалын.
Л.СЕМЕНОВА
Авторын фотожо
