Константин Иосифович Косачев – россий кугыжаныш деятель, сенатор, Федераций Совет Председательын алмаштышыже. Тудо Российын Федераций Советыштыже Марий Элын правительствыжым 2015 ий 21 сентябрь годсек представлятла.
Корно раш – Йӱдвелыш
Кеҥеж. Икте Европыш корным куча, весе – Мальдивыш але Таиландыш. Сочиште калык тич.. А сенатор Косачёв вес корным ойырен налын.
3 август.
Шошо сессий пытен – Российым ончен коштмо жап! Касвелыштат, Эрвелыштат да Кечывалвелнат лийынам. Корно раш – Йӱдвелыш!!!
Константин Косачёв РФ-ын 16 субъектше гоч эртен, 9100 километрым шеҥгелан кодын, Йӱдвел полярный кругым ныл гана вончен.
Корно Кострома губерний гыч тӱҥалын. Тушкыжо Федерацийын ныл субъектше гоч 580 километрым (тышеч утларак ужашыжым тале йўрвошт) эртен миен шуым. Молан тушеч тӱҥалын маныда? Мыйын акрет годсо тукым вожем лач тушто тӱҥалын. Мыйын ныл пачаш кугезе кочам Матвей Николаев 1773 ийыште шочын, Кострома духовный семинарийым тунемын лекмекше Галич уездысе Унорож селан Благовещенск черкыштыже священник лийын. 1818 ийыште колен. Тудын тукымжын фамилийжат тышечак лектын – Благовещенсий улыт. Таче Унорожышто лийым, шаланыше черке олмышто кугеземлан вуйым савышым.
Тудын эргыже, Алексей Матвеевич Благовещенсий, мыйын кум пачаш кугезе кочам, 1809 ийыште Унорож селаште шочын, а служитленже диаконлан Троицкий черкыште, тудыжо икымше Буйский благочинный округсо Вёксе кундемыште верланен. Туштак витне тоялтын. Шӱгаржым, мутат уке, ыжым му – зато шўгарлаште кок лўмым ончыктыман изи склепым верештым, йоча-влакым тойымо векат. Жапымат ончыктымо – 1865 ий, нунылан отпеванийым лач диакон Благовещенский эртарен. Тудо тунам 56 ияш лийын. Йоча склеп – мыйын тачысе поянлыкем: ешын историйже дене палыме лийым. Черке озадымыш савырнен, такше шке жапыштыже пеш мотор лийын векат.
А тудын эргыже, кугезе кочам, диакон Яков Алексеевич Благовещенсий, 1837 ийыште Вёксе кундемысе Троицкое селаште шочын. Кострома духовный семинарийым тунемын пытарен да 1906 ий 24 мартыште колымешкыже Буйский Благовещенский соборышто ондак пономарь, вараже тияк да пытартышлан диакон лийын. Салам, Буй! Юмылан тау, кеч тиде соборжо аралалт кодын да кызытат пашам ышта!
Йӱдым акрет годсо Галич руш олаште эртарем. Тушто мыйын вес кугезе кочам Арефа Елевферьевич Успенский (Юмо арале, могай лўм-влак…) губернский секретарь да оласе Думын гласныйже лийын. Кӧ шонен кертын!
4 август.
Йӱдвелыш кайыме тачысе корнем Киров гоч, вес семын каласаш гын, Вятке, а эше ондакракше Хлынов ола гоч, эртыш. Мылам тудо жаплан чарналтыме вер веле огыл. Кострома кундемысе Галич гыч 500 км кужытан маршрутым рашемден ончыктышо навигатор кок тӱрлӧ корным темлыш: Котельнич гочат, Яранск гочат кудалаш лиеш. Кок олажат Киров областьыште верланен. Тыгодым умылышым: илышыште случайность огеш лий.
Пашаже тыште: мый Федераций Советыште Марий Эл Республикым представлятлем, да сенатор семын ямдылыме ик тӱҥ проектемлан Яранск ден Котельнич ола-влак (кокытшат Киров областьыште) коклаште кӱртньыгорным ыштымаш шотлалтеш. Молан маныда? Де теве молан: Марий Элын рӱдолаже марте шуйналтше кӧртньыгорно тупиковый. Электрифицироватлыдыме ик корнан ты вурс корным 1927 ийыште ыштеныт, 1976 ийыште Яранск марте шуктеныт да ыштымым чарненыт. А такше тунамсе пошкудо губерний-влак кокласе корным ыштыме шотышто план 1904 ийыштак ямде лийын. Вес семын каласаш гын, Федерацийын кок пошкудо субъектшын рӱдолаштым ушен шогышо кӱртньыгорно але мартеат уке.
Яранскым Котельнич дене ушымаш «Йӱдвел – Кечывалвел» кӱртньыгорно коридорышо улшо кӱрылтышым пытарымаш Транссибирьский магистральын йӱдвел ден кечывалвел трассыштым Казань – Йошкар-Ола – Киров линий дене ушаш йӧным пуа. Тидыже федеральный кӱкшытан задаче огыл мо?
Участкын кужытшо – 130 км. Шагалат огыл, шукат огыл. Мый да мыйын семынак шонышо-влак тидым Российын пространственный стратегийжым шуктымо семын аклат. Вет адакше тиде проект РФ-ыште 2030 ий марте жаплан Кӱртньыгорно транспортым вияҥдыме стратегийыш пурталтын, тудыжым 2008 ийыште РФ правительствын кӱштымашыж дене (чын, резервный семын) пеҥгыдемдыме, тыгак Федераций Советын 2018, 2023 да 2024 ийласе пунчаллашкыже пуртымо.
Чоҥаш кӱлешак!!! Шотан шонымаш шукталтде кодшаш огыл. Проект шукталтешак гын, Российын европейский ужашыжын покшелныже верланыше Марий Эл Республик пассажирым шупшыктымо шотышто тупикан кўртньыгорно лиймым чарна да Федерацийын пошкудо да моло субъектше-влакым ушен шогышо кундемыш савырна. Лач тыгай шонымаш денак таче Котельничыш толын шуым. Такше Яранск гочат лиеш ыле. Но тушкыжо Йӱдвел гыч пєртылмє годым пурена.
5 август.
Пермь край. Тудат ешемын историйже дене кылдалтын. 1905 ийыште шочшо Анна Фавстовна ковам Бабкин волостьысо Шиханы ял гыч (вараже – Пермь область Еловский район).
Косачёв кочамлан пошкудо удмурт ял гыч марлан лекмыж деч ончыч Санникова фамилиян лийын. Тудын изаже-влакын лўмыштым Москва да Харьков кундемласе иза-шольо шўгарласе плиталашке пуртен кертме, Евстафий Фавстович 1941 ий декабрьыште вуйжым пыштен, а Карп Фавстович – 1943 ий августышто. Нунын дене пырля Кугу Отечественный сарын эше 410 геройжын лўмыштым пєртылтенам. Ондак лӱмышт пале лийын огыл.
Санниковмыт Косачёвмыт семынак чылан кресаньык лийыныт. Йолташ-влак мылам нунын тукымвожыштым рашемдаш полшеныт да эсогыл мотор генеалогический пушеҥгым ыштен пуэныт. Эн кугуракше – Трофим Санников, 1720-шо ийлаште мыйын кандашымше йыжыҥысе кочамын илыме кундемыштак, Оршанский волость Стефановское селасе Рождество-Богородицкий черкыште тынеш пурен.
Иктешлен каласаш гын, ачам велым чыла кугезына крепостной але кугыжаныш кресаньык лийыныт. Еш историйым шымлышемла, архивласе ревизский сказке-влакым икымше гана лудынам да Гогольын «Мёртвые душижым» мучаш марте умыленам. Тыге ачам ӱмыржӧ мучко анкетылаште кресаньык кокла гыч улам мынын возен.
Санниковмыт эше старовер лийыныт. Йочаштланат лӱмым святке шот дене пуэныт. Анна Фавстовна ден марийжын ныл икшывышт лийын, чылаштым Библий дене келшышын лӱмденыт: Улинея, Агафья, Иоанн да Иосиф. Кумытшо ийготыш шумекышт светский лӱмым налыныт: Нина, Галина да Иван. Ачам гына Сталин пагытын ойыртемжылан кӧра Иосифак лийын кодын. Мыят теве тунамсе жапын шӱлышыжым шарныктыше ачалӱм дене коштам. Такше тунамсе шӱлыш йӧршешлан шеҥгелан кодын, шонем.
6 август.
Европа гыч – Азийыш, Урал курык гоч. Нылымше кече эмоций шотышто эн виян, тыгодымак ойган ыле. Икымше гана Шумихыште улам. Шумиха – Свердлов областьысе Нижний Тагил ола лишне верланыше ял. Тушто Николай Федорович Жмаевын илыш корныжо мучашлалтын. Мыйын тукым кугезе кочам Тамбов губернийыште йорло кресаньык кокла гыч лектын, вараже улан озаш савырнен (кызыт гын улан фермер маныт ыле).
1933 ийыште кулак радамыш пуртеныт, вараже права деч посна коденыт (лишенецлан шотленыт) да чыла погыжым поген налыныт. 12 ий шылын илен. 1930 ийыште ковам дене Москва воктенысе Мытищиш шолып куснен толыныт 1933 ийыште Сибирьысе лагерьыш кум ийлан колтеныт. Тушеч лекмекше Нижний Тагил лишне верланыше Шумиха селаште илаш тӱҥалын. Сӧсна фермыште бригадирлан ыштен. 1937 ий 8 октябрьыште уэш арестоватленыт, «пурла контрреволюционный организацийын активный участникше улат, ты организацийын заданийже почеш вольык озанлыкыште подрывной пашам шуктен шогет» манын титакленыт (РСФСР УК-ан 58 лончыжо). 1938 ий 17 февральыште лўен пуштыныт.
Следственный делам лудам да ӧрам – «раскулачиваний» деч вара коло ий эртымек мом эше пален налаш тӧченыт? Чот кыреныт коеш: лийдыме титакым шке ӱмбакше налеш, эсогыл совет стройым сӱмырал шуаш ямдылалтынам манын. Шумиха селасе сӧсна ферме гыч тидыжым ышташ лиеш шол.
Но тӱҥ вашмут – допросын пытартыш лаштыкыштыже. Тыге лектын: пуйто Шумихыште совет кучем ваштарен заговорым Николай Бухарин (1936 ийысе совет конституцийын авторжо) шкежак вуйлатен.
1938 ий 15 мартыше, кочамым казнитлен пуштмо деч вара тылзе дечат шагалрак жап эртымек, Бухаринымат лӱен пуштыныт.
РСФСР Верховный Судын уголовный дела шотышто судебный коллегийжын 1955 ий15 августысо определенийже дене Н,Ф,Жмаевым титаклымым ўшандарен пеҥгыдемден кертдымылан кӧра делам петыреныт. Поро лӱмжым колымекше пӧртылтеныт.
Мый таче Шумихыште лийым. Сӧсна ферме олмышто кӱкшӧ шудо кушкын шогалын. Ялыш толмем годым корнышто ведра гыч опталме гай тале йӱр йӱрын. Шумихыште кечан кече ыле. Кайымына годым шонанпыл ужатыш.
Чылажымат эреак шарнаш тӱҥалам.
7 август.
Теве тыге эркын-эркын Юграшкат толын шуна. Эн оҥайже эше ончылно, Йӱдвелыште.
Югорск мыйын гаяк ийготан. Воктечше кудалын эртен ыжым керт. Тыгодымак финанс министр Силуановын Крымыш байк дене миен коштмыж деч вара президент Путинлан «Инфраструктур саемын толеш» манын каласыме шомакшым мыят пеҥгыдемдем. Лавыран корно дене огыл, а корным саемден шогышо стройкылан поян Югра кундем гоч кудалын эртыме годым тыгаяк шонымаш шочо. Ондак тыште шотан корно лийынат огыл.
8 август.
Югра Федерацийын моло субъектше деч йӧршын ойыртемалтеш, кеч-мо гынат мыйын кудалын эртыме кундемла дене таҥастарымаште. Тӱҥ ойыртемже, а таче мый кудалын эртыме 702 км кужытышто вер-шӧрым эскеренам, тыгай: тыште илыш Сургут, Нефтеюганск да Ханты-Мансийск олалаште гына шолеш. Тысе кугу олала коклаште Нижневартовскат уло, но мый тушко логалын омыл, тудо маршрутем деч ӧрдыжеш кодо.
Ола-влак кокласе 200-300 км торалыкыште ик илемат, корно вектенысе ик унагудат, ик кафе да эсогыл ик заправкат уке. Пеш чапле корно гына мучашдымын шуйна. Коклан нефтьым да газым лукмо верлашкыла шуйналтше корно-влак кок велышкыла торлат. Чыла. Ни верысе, ни толшо ик еҥат огеш кой. Машина-влак гына пуля семынак шӱшкен эртат.
Такше мый нимо уке манмем дене йоҥылыш лиям. Йырым-йыр моткоч сылне пӱртӱс . Пеш шуко эҥер ден ер. Кажне вич але лу километр гыч кӱвар вашлиялтеш. Ятыр эҥержын лӱмжат уке, южыжым гына канде табличкыште «Ручей» манын ончыктымо. Верысе калык огеш кой, сандене лӱмжат кӧлан кӱлын?
Икманаш, пӱтынь элна семынак ойыртемалтше сылне кундем.
Йӱдвелыш умбакыже кудалына!
10 август.
Тыгеракын мый Москва деч 4500 км тораште, Заполярьеште, улам. Тазовский посёлко Полярный круг деч йӱдвелышкыла 150 киломеметр тораште верланен. Тыште Мӱндыр Йӱдвелыш шуйналтше корно пыта, тетла нигуш каяш.
Корнышто – Уренгой посёлко. Тудо совет жапыште кумдан палыме газ пучын лӱмыштыжӧ ончыкталтын. Лӱмын кокымшо ужашышкыже Помар пурталтын. Тиде поселкыжо мыйын йӧратыме Марий Эл Республикыште верланен. Кумшо ужашыже, Ужгород, Украинын касвелныже, тунамсе СССР-ын касвел чекыштыже верланен. Да, лийын тугай жап…
Тазовский дек кайыме корнышто адак йєршын у кончыш. Тайга эркын-эркын тундрыш саывырна, корно мучаште горизонт марте ик пушеҥгат уке. Регенче да ягель веле. Да эше газ пуч-влак. Тазовский 1883 ийыште промысловый факторий семын негызлалтын да Хальмер-Седе маналтын. Ненец йылме гыч кусарыме годым Колышо-влакын курыкышт манмым ончыкта. Ондак тушто ненец шӱгарла улмаш. Тазовский районын кумдыкшо 4,5 Бельгий дене иктєр Туге гынат тушто улыжат 18 тӱжем еҥ ила. Тышеч пелыже – пӱчым ашныше-влак, нуно кӱтӱ дене пырля вер гыч верыш куснылын коштыт.
Ненец-влак – Йӱдвелыште илыше шагал еҥан эн кугу тӱп калык. Тыгодым вер гыч верыш куснылын коштын илаш кумылан улшо еҥ-влакын чотышт огеш изем, ешаралтеш веле. Тыште шкеныштын «Робин Гудыштат» уло. Тиде ненец калыкын национальный геройжо Ваули Пиеттомин. Тудо 1830-шо ийлаште поян-влакын пӱчыштым поген налеш да йорло-влаклан пуэда улмаш, Николай I императорын ненец округым вуйлаташ вес национальностян еҥым шогалтымыж дене келшен огыл, ӱчашаш пижын. Тазовскийыште Курым-курымаш кылме мланде музеят уло. Тудым 1950-ше ийла тӱҥалтыште ссылкыш колтымо еҥ-влак 15 метр келгытыште ыштеныт. Моштен да оҥайын чоҥалтын.
Посёлкысо калык колым кучен да пӱчым ашнен ила. Ненец-влакын продукцийыштым шергештарен налыт.
Эрла уэш корныш тарванем, тушто Йӱдвелыш каяш таратыше приключений вуча.
Текстым «Российская газета-Неделя» изданий гыч налме
Фотом Константин Косачёвын соцкыл лаштыкше гыч налме
Павел Шакиров ямдылен
