Поэзий пайрем
Колумб лудмашлан – «Колумб лудмаш» книга
Чапланыше марий поэт Валентин Колумбын 90 ияш лӱмгечыжлан пӧлеклалтше «Колумб лудмаш – 2025» сылнымут-сылнысем пайрем кодшо курымысо 90-ше ийысе семынак тудын илыш корныш лекме Морко район Пумыр ялже гыч тӱҥале.
Йӱран игече шогымылан кӧра ме эреак кокытеланышна: тушко транспорт дене пурен кертына мо? Вет пеҥгыде шартышан корным, чаманен каласаш логалеш, кызытсе мартеат ыштен шуктымо огыл. Но Юмыжак мемнан чон вургыжмынам умылыш докан – тиде кечын игече вучымо гаяк ояр шогыш. Ял марте мланде корно топланен шуын гын, урем садыгак лавыранрак ыле. Колумбмыт еш деч кодшо суртат пеле сӱмырлен…
– Тыште мемнанат, верысе вуйлатыше-влакын, титакна уло, – чон почын каласыш Волаксола ял шотан илем администраций вуйлатыше Владимир Михайлов, но тунамак ешарыш: – Илен-толын, садыгак вашталтыш лийшаш, корнат ышталтшаш.
Тудо ты ялынак шочшыжо Вячеслав Валентинович Александровын тыршымыж дене суртшо ончылно Валентин Колумблан бюстым постамент ӱмбаке шогалтымым ушештарыш. Лачак тиде бюст воктене унам муро да чес дене вашлийыч, кугу поэтым порын шарналтен, пеледышым пыштышт.
– Морко кундемын шочшыжо, марий калыкын уста поэтше шке кӱчык ӱмырыштыжӧ тугай кугу пашам ыштен коден, тидым ышташ южылан кок ӱмыр кӱлеш. Кушкын толшо тукым тудын деч тунемшаш – теве могай шонымаш дене тиде пайрем эртаралтеш, – каласыш Морко муниципал образованийын вуйлатышыже Гарафий Хуснутдинов.
А тӱҥ пайремже Волаксола кыдалаш школ кундемыште эртыш. Тиде школлан 2008 ийыште Валентин Колумбын лӱмжым пуымо, вет жапше годым лач тыште тудо тунемын. Тунемме учрежденийын директоржо Владимир Николаев тидын дене кугешнымыж нерген палемдыш да поэтлан шогалтыме памятник воктеке пеледышым пышташ ӱжӧ.
Илыш вашталтеш, но кӧргӧ рӱдына кодеш
Лудмаш школ воктенысе аланыште почылто. Тудо кажне ийын шуко лудшым чумыра, да Морко район гыч веле огыл, моло кундем гычат. Адакше туныктышо ден тӱвыра пашаеҥ-влакын тӱшкан тыршымышт дене чынжымак сылнымут-сылнысем пайремыш савырнен. Тидын нерген Морко район администраций вуйлатышын алмаштышыже Алексей Васильев ден тӱвыра, спорт да туризм пӧлка вуйлатыше Марина Осипова палемдышт.
– Илыш вашталтеш, но кӧргӧ рӱдына кодеш: тиде чон яндарлык да тӱня ончалтышна. Айдеме шонен, вашталтышым ужын да чын аклен мошта гын, тудо рӱдынам умбакыже пойдарен да чапландарен сеҥа. Лач тыгай классиклан мый Валентин Колумбым шотлем. Айдеме могай лийшаш, ме тидым тудын произведенийже гыч ужына. Лудшо-шамычат ты кӱкшытым шке мастарлыкышт гоч почын пуышаш верч тыршаш тӱҥалыт, шонем, – тӱҥалтыштак тыгай задачым шындымыж дене ӧрыктарыш Марий Эл Кугыжаныш Погынын депутатше, «Передовик» ялозанлык артельын вуйлатышыже Юрий Игнатьев.
Тиде Колумб лудмаш вашеш лӱмгече амал дене «Марий Эл» газетна пӧлекым ямдылен ыле. Адакше лӱмгечыже кок пачашан: Валентин Колумбын шочмыжлан – 90 ий, рӱдӧ марий газетлан – 110 ий. Ты лудмаш эртаралташ тӱҥалме годсек газетна эреак тудын дене палдарен шоген – теве кушто кок дате кокласе кылже. Сандене, чыла тиде савыктышлам иктеш чумырен, «Колумб лудмаш» книгам лукташ келшыме. Тудо кугыжаныш программе почеш лукшаш планыш ыш пуро гын, Марий книга издательстве шке кӱшешыже савыктыш – тау ты тӧнежлан!
Но пӧлекым ыштышашлан презентацийланат, лудмашланат нине книгам тӱлен налаш кӱлын. Тыштыже спонсор-влаклан эҥерташ логале. Нунын дене палдарыде ышна керт: тиде индивидуальный предприниматель-влак Анатолий Иосифович Оразаев (Шлань), Татьяна Васильевна Гаврилова (Эҥерсола), Эльвира Аркадьевна Яковлева (Йошкар-Ола), «Гармония» поликлинике» ООО-н вуйлатышыже Наталия Витальевна Носова (Морко), «Любава» поликилинике» ООО-н вуйлатышыже Любовь Михайловна Валиева (Морко), «Передовик» СХА-н вуйлатышыже Юрий Арсентьевич Игнатьев (Унчо). Тиде лудмашке Юрий Арсентьевич толын ыле гын, тудлан «Колумб лудмаш» книгам сцене гыч кучыктышна. Тыгак ты сылнымут-сылнысем пайремын Морко районышто 1990 ий годсек ик тӱҥ организаторжо, Морко рӱдӧ клуб системе директорын алмаштышыже Любовь Фёдоровна Кирилловалан уло чон дене пуышна.
Калыкнан ончыкылыкшо, ӱшанже улыда
Лудмаш тӱҥалме деч ончыч тыгак Йошкар-Ола гыч толшо уна-влак саламлыме мутым ойлышт. Марий Эл писатель ушем вуйлатыше Светлана Архипова-Григорьева лӱмгечызылан пеш чын акым пуыш: «Валентин Колумб – Марий Элыште веле огыл, уло Российыште да тӱня кумдыкышто палыме айдеме». Марий книга издательстве директорын алмаштышыже Александр Петров лудмашке толшо икшыве-влаклан тыге мане: «Те марий калыкын ончыкылыкшо, ӱшанже улыда. Кугешныза марий улмыда дене, йымыжа марий йылмына дене кеч-куштат ӧрын шогыде кутырыза. Тунам гына марий калыкна тиде ош тӱняште эше ятыр курым илаш тӱҥалеш». «Ямде лий» газетын тӱҥ редакторжо Людмила Григорьеват лудмашлан кумылаҥдыш: «Те, ӧрмыдам ончыде, конкурслан сайын ямдылалт толмыда денак сеҥыше улыда. Тиде сеҥымашдам ынде тыште пеҥгыдемдашда веле кодеш!».
Но чыла тиде тыланыме ой М.Шкетан лӱмеш Марий национальный драме театрын художественный вуйлатышыже, режиссёр Василий Пектеевын ойлымыж деч посна тичмаш ок лий ыле дыр:
– «Колумб» драмым возаш ямдылалтме да возымо кок ий чоло жапыште мый пуйто Валентин Колумб дене пырля илен ончышым. Тудын мом возымыжым, тудын нерген мом серымым Лайд Шемйэрын савыктен лукмо томла гоч шерын лектын, мом возыдымым весын гоч пален налын, у тӱням почым. Санденат дыр кызыт марий автор-влакын почеламутыштым лудам да шонем: Валентин Колумбым шагал лудында, очыни. Тудо марий йылмым, марий поэзийым тугай кӱкшытыш нӧлталын!.. Спектакльыштына ик персонажше тудын 30 ияш лӱмгечыж годым манеш: «Тачысе кечылан марий поэзийыште кум кугу патырым ужам: тиде Олык Ипай, Миклай Казаков, Валентин Колумб». Мыйын шонымаште, тачысе кечыланат тиде кум Онар деч кӱшкырак кӱзен кертше але лийын огыл. Валентин Колумб кӱчык ӱмырыштыжӧ йоҥгыдо кышам коден.
Тыге манмыж дене Василий Пектеев молым ӱлыкшемден огыл, а марий поэзийлан, самырык вийлан кушкаш тыланен, чон шонымашыжым почо. А ты спектакльыште тӱҥ рольым устан модшо артист Иван Соловьёв тушечын мурым да Валентин Колумбын почеламутшым йоҥгалтарыш, лудмаш деч ончыч сай урокым пуыш. Тыгак Йошкар-Ола гыч толшо бард Геннадий Григорьев сылнысемлан кумылан-влакым шке мурыж дене кумылаҥдыш.
Ялысыжат, оласыжат ик семынак яндарын
Лудмаш ончычсо семынак тӱрлӧ номинацийыште да ийгот шот дене шелалт эртаралте. 7 ияш марте ийготан коклаште Морко район Волаксола школ гыч Дарина Чиркова ден Йошкар-Оласе «Незабудка» йочасад гыч Давид Петухов сеҥышыш лектыч. Мо куандарыш, изи-влак, ялысыжат да оласыжат, ик семынак яндарын марла кутырат. Нуно кычкырен огыл, а ласкан лудмышт дене кумылым савырышт. Рушла лудшо коклаште оласе-влак утларак ойыртемалтыч. «Синяя птица» гуманитар гимназий гыч София Христофорова поснак сайын лудо – умылен, колтыштшо деке шуктен. «Белоснежка» йочасад гыч Елизавета Александроват тыматлылыкше дене йывыртыктыш. Адакше тудо Пумыр гыч чолга марий Вячеслав Александровын уныкаже улмаш. Пелашыж дене коктын шкештак конкурслан ямдыленыт. Мурызо-влак коклаште У Торъял рӱдӧ клуб системе деч толшо Диана Ягодарова кумылым нале.
8 гыч 10 ияш марте марла лудшо коклаште ала-молан тиде гана поснак ойыртемалтше уке ыле. Туге гынат Морко район Купсола школ гыч Анастасия Романова ден Йошкар-Оласе национальный сымыктыш гимназий гыч Анна Романова удан огыл лудыч. Ты гимназий гычак Евдокия Бородова гын «Ефимыч» почеламутым рушла шергылтарымыж дене шинчавӱдымак лукто. А мурымаште Советский район Ӱшнур школ гыч «Росинка» трио ден У Торъял ЦКС гычак Мария Тюрина ойыртемалтыч.
11 гыч 14 ияш марте коклаште Волаксола школ гыч Ульяна Герасимова «Йӱдын кидше могай?» почеламутыш изи артистке гаяк парняж дене модын шыҥыш. Рушла лудшо коклаште Зеленогорск школ гыч Виктория Николаева тыглайын, но йочала ӱшандарен кертмыж дене савырыш. Тиде тӱшкаште почеламутым шке гыч возышо-влак ӧрыктарышт. Эҥерсола школ гыч Мария Николаеван «Мемнан Колумб» да Морко посёлкысо 2-шо школ гыч Регина Григорьеван «Тек стихет саскаҥ кодшо шӱмеш» почеламутышт Валентин Колумблан пӧлеклалтше да ик семынак виян ыльыч. Сандене когыньыштланат икымше верым пуымо. А Нуж-Ключ школ гыч Ксения Семёнован «Чопак ялем» стихше кокымшо верым нале. Лачак нине кум авторлан «Марий Эл» газетын книга-влак пӧлекшым кучыктышым. Нуно чылан Морко район гыч улыт. А муро номинацийыште адакат У Торъял ЦКС гыч «Кечыйол» вокальный ансамбль ойыртемалте.
15 гыч 18 ияш марте коклаште Морко посёлкысо 1-ше школ гыч Ксения Дмитриева адакат эн ушеш кодшын лудо – Валентин Колумбын «Ава-влаклан» почеламутшым чонышкак шуктыш. Ты район гычак Коркатово лицейын тунемшыже Татьяна Сувороват мастарлыкше дене ончычсылак савырыш. Почеламутым шке гыч возышо-влак коклаште ты тӱшкаштат кок тунемшылан икымше верым пуымо – У Торъял район Токтарсола школ гыч Родион Небогатиков «Салтаклан серыш» да Морко район Октябрьский школ гыч Софья Сенькина «Аван сугыньжо» стихышт дене куандарышт. Софья эше мурым яндар йӱкын йоҥгалтарымыж дене икымше лие. Тиде, мутат уке, кугу сеҥымаш.
19 гыч тӱҥалын кугу ийготан-влак коклаште Татарстанысе Арск район Шорамучаш школ гыч туныктышо Олеся Антипова лӱмлӧ поэтнан «Чодыра йомак» почеламутшым ойыртемалтшын лудо. Шке возышо радамыште Морко район Кораксола ял гыч Валентина Игнатьева «Россий салтак» почеламутшо дене икымше лие. У Торъял район Токтарсола ял гыч Евгений Небогатиковын «Толеш вашке сеҥыш» почеламутшым уло ешыже чаткан йоҥалтарыш. Муро номинацийыште Морко район Кокласола тӱвыра пӧртын «Куан памаш» эстраде студийже ойыртемалте.
Мо куандара, тиде гана лӱмгече амал дене лудмашын чыла участникшылан район администраций велым лӱмын лукмо ручка ден блокнотан пакетым, тыгак дипломым (кӧлан верым ончыктыманым, кӧлан тыглайым), а «Марий Эл» газет велым спонсор-влак полшымо дене «Колумб лудмаш» книгам кучыктымо.
Лӱмгече идалыкыште ушештараш уто огыл: Колумб лудмашым лӱмлӧ поэтнан колымыж деч вара лу ий гыч эртараш тӱҥалме. Ынде тидлан 41 ий эртыш. Ончыч Йошкар-Оласе вузла гыч студент-влакын, вара самырык творческий пашаеҥ-влакын «У вий» ушемыштын, ынде кужу жап Морко район кучемын тӱвыра пашам шуктышо пӧлкажын тыршымышт дене тудо ила да ӱшанена, ончыкыжат илаш, лудшым савыраш тӱҥалеш.
Юрий ИСАКОВ.
Снимкылаште: Пумырышто унам вашлиймаш; памятник ончылно – Владимир Михайлов, Гарафий Хуснутдинов да Любовь Кириллова; пайремым почмаш, ончылно – Юрий Игнатьев; Василий Пектеев ден Иван Соловьёв; жюрин еҥже Татьяна Пчёлкина ден Елизавета Александрова; «Марий Эл» газетын призшым налше-влак Ксения Семёнова, Мария Николаева, Регина Григорьева; Софья Сенькина да жюрин еҥже Елена Григорьева.
Авторын фотожо.
