Кугу Отечественный сарыште Сеҥымашлан 80 ият шуэш, но тиде шучко жап ты пагытым илен лекше-влакын шинчавӱдан шинчаштышт, чоныштышт, ушыштышт…
Тиде нигунам ок мондалт. Тунам тушман мемнан элысе айдеме тукымым пытарашак манын, еҥ-влакым кузе гына индырен огыл. Москвам налме деч ончыч Гитлер мландыштына озаланыше немыч армийын боевой шӱлышыжым нӧлталаш кӱштен. Германийын пропаганде министрже Йозеф Геббельс калыкнан чапшым ӱлыкӧ волтен ончыктышо сюжетым ышташ шонен пыштен. Тудын шонымашыже почеш, тушто шужышо совет салтак-шамыч, кинде падырашым ужмеке, тудым руалташ манын, ир янлыкла икте-весыштым «кушкедын кредалшаш» улыт улмаш. Съёмкыш Геббельс шкежак толын. Сюжетлан военнопленный-влак кокла гыч лӱмынак Европышто илыше-влаклан келшен толдымо чуриян-влакым ойыреныт. Тидын деч ончыч нуным айдеме улмыштым мондыктарыме марте орландараш кӱштеныт, кочкаш пуэн огытыл.
Съёмкым ыштыме кечын кугу чинан еҥ, ик эн уста кинооператор ден режиссёр-влак толыныт. Загоныш, шуркалыше кӱртньывоштыр коклаш, поктен пуртымо узбек-шамыч йыр лӱмынак кугу капан, канде шинчан, ошалге ӱпан ариец салтак-влакым шогалтеныт. Нуно мланде да кава семынак ойыртемалтыныт. Автомашина кудал толын. Багажникшым почыныт, а тушеч кӱэшт гына лукмо киндын пушыжо шарлен. Тугай тамле, эсогыл ариец-шамычын шӱвылвӱдышт лектын. Кинде падырашым шужышо янлык-влаклан кудалтыме семынак пленный-шамычлан кудалтеныт, пуйто салтакышт-шамычлан «Нине пелеайдеме-шамычым те чаманышаш огыдал! Ужыда, могай янлык улыт!» манын каласеныт. Но…
Пленный-влак коклаш кудалтыме кинде падыраш загон покшеке толын возын. Чыланат шыпланеныт. Пленный-шамыч тарваныде шогеныт. Икмыняр тат гыч нунын кокла гыч эн изи ийготан эрге эркын гына кинде деке лишемын да моткоч шерге арвер семын тудым кидышкыже налын, шупшалме гайым ыштен, кум гана саҥгаж деке нӧлталын да эн кугу ийготан узбеклан пуэн. Тидын деч вара пленный-шамыч йыр пурен шинчыныт да тиде кинде падырашым кид гыч кидыш пуэден пурлыныт (Самаркандысе сӱанысе йӱла семын, тольык туштыжо кинде олмеш – шылан рис). Кажныже тиде кинде падыраш дене пуйто кидшым веле огыл, чонжым ырыктен, а вара, шинчам кумен, пурлын. А мучашлан «Худога шукур» («Юмылан тау») йоҥгалтын…
Чыла тидым немыч кашак шып эскерен шоген. Геббельсын шучко шонымашыже яндау семынак шаланен. Тыге ыштымыштлан пленный-шамыч адакат чот кыралтыныт, а эше икмыняр тылзе орландарымеке, нуным чодыраште лӱен пуштыныт. Индыралтше, шужен пытыше-влакын пытартыш мутышт могай лийын, паледа? Муро, шочмо мланде нерген муро. Нуно тудым вуйым кӱшкӧ нӧлтен шке шочмо йылмышт дене муреныт, семынышт кумалыныт…
Мый моткочак сӱретлаш йӧратем. Санденак сӱретем гоч нине еҥ-влакын шижмашыштым почын пуаш шонымашем шочын. Фашист-влакым шем чияш пуртенам, тидын дене нунын шем чонан улмыштым ончыкташ тыршенам. А пленный-шамычым – ошыш, яндар чонан улмыштлан кӧра. Ариец-влакын капкылышт – оратала гына койыт, пуйто илышат огытыл. Узбек-шамычын – индыралтше гынат, илыше, лывырге, вет эсогыл тыгай татыштат нуно айдеме тӱсыштым йомдарен огытыл, а нунын «Худога шукур» мутыштым шуркалыше кӱртньывоштыр коклаш возен шынденам.
Тиде историйыште мыйым узбек-влакын киндым пагалымашышт кугешнымаш шижмашым луктеш. Мый марий калыкын шочшыжо улам. Изинек киндым пагалаш туныктеныт. Ужынам, ковам киндым шулмыж деч ончыч кумалын да «Высмылла!» манын пелештен. Ош Поро Кугу Юмылан ме эреак киндым кучен ойлена. Кочкын теммеке, кинде падырашым кодымемлан ковам «Киндым кодаш ок йӧрӧ – тазалыкетым кодет» манын.
А ынде землякем-влакын тулан жап гыч шарнымашыштым тыланда лудаш темлем.
Соня Апаевна Апаева:
– Ешна гыч сарыш чыла пӧръеҥ кайыш: ачам, кок изам. Ачам пӧртылын, 1964 ийыште колен. Война тӱҥалмылан мылам 16 ий лийын. Чорай селаште кум тылзыште трактористлан тунем лектынам да ораван ЧТЗ трактор дене, тыгак имне дене куралынам. Тидын деч посна шурным погымо жапыште моло тӱрлӧ пашам – кушко колтат, тушто – ыштенам. Кертме семын эре полшенна, салтак-влаклан фронтыш шокшо вургемым посылке дене колтеденна. Мыйым лӱмгече медаль-влак дене наградитленыт.
Марина Асмаевна Абдулова:
– Мый 1928 ий 10 апрельыште шочынам. Кугыеҥ-влак дене пырля пасушто шӱкшудым сомыленна, кӱтӱш коштынна, эсогыл чодыра гыч пуым шке нумалынна. Кугурак лиймеке, комбайн воктене пашам ыштенна. Тунам тушто 7 пашаеҥ лийын: комбайнёр, кок еҥ мешакыш пырчым оптен, эше коктын копнильщик лийыныт, икте – имне дене. Кажне комбайнёрын шке учётчикше ыле. Ӱдымӧ годым паша кече ныл шагат эрдене тӱҥалын да пычкемыш кастене мучашлалтын, тыгодым эше шке пакчамат шынден шуктыман ыле. Технике укелан кӧра чылажымат кид дене ышталтын. Тугай жапат лийын, кунам йоча-влак кочмышт шумыштлан кӧра шортыныт. Калыклан сар годым пеш йӧсӧ ыле. Яллаште шоҥгыеҥ ден йоча-влак гына кодыныт. Шке пашана дене сеҥымашым лишемденна да тидын дене кугешненна.
Маруся Илимбаевна Илимбаева:
– Мый 1933 ий 18 сентябрьыште шочынам. Авам кумло ияш колен, ачам дене коктын иленна. Сар тӱҥалмылан кандаш ияш лийынам. Мыйым йочапӧртыш ынышт наҥгай манын, ачам войнаш кайымыж деч ончыч ӱдырым налын. Моткоч йӧсӧ ыле. Нурышто кылмыше пареҥгым погенна да тудым коҥгаште кӱктен кочкынна. Вӱд воктене кушшо кияк шудын вожшым да моло кушкылым, пакчасаскам кочкынна. Кӱсеныштем эреак шинчал падырашым коштыктенам. Кочмо шумо годым тудым нуленам, вӱдым подылынам. Сар жапыште тюрьма гыч Эркабай кочам толын. Тудым тушко кугыжанышлан налогым тӱлен кертдымыжлан шынденыт ыле. Кочамын пӧртылмекыже, илышна куштылемын. Тудо колым эҥырен, кунамже мераҥым кучен конден. Сар годым поварлан пашам ыштенам, тракторист-шамычым пукшенам. А кочкышан ведра-шамычым пасуш вӱдвара дене нумалынам…
Тылын труженикше-влак дене мутланымеке, мӧҥгышкем нунын нерген шонен ошкылынам. Мо тыгай сар, нуно сайын палат. Шужен илыме жап, неле паша, кӱрылтшӧ тамле омо… Ме ты пагытым да тудым эртыше-влакым шарнен, пагален илышаш улына. Тау Сеҥымаш кечым лишемдаш тыршымыштлан, мыланна тыныс ончыкылыкым пӧлеклымыштлан, вуй ӱмбалсе волгыдо кавалан, ӱстембалне улшо киндыланна!
Юлиана Салиева, 15 ий
Башкортостан, Мишкан район Кугу Соказа.
Фотом авторын альбомжо гыч налме
