У книга дене палдарена
«Кава тӱр» у тӱням почо
С.Чавайн лӱмеш калыкле книгагудын краеведений пӧлкажын «Марла календарь» стендше тиде гана Марий Эл Республикын шочмо кечыжлан да Марий Элын сулло художникше Валерий Боголюбовын творчествыжлан пӧлеклалтын ыле. Да таклан огыл – лач ты кече вашеш изиш ончычрак тиде палыме сӱретче палыдыме поэт семын почылто, «Кава тӱр» книгаже лекте. Да ынде тудын дене палдараш лӱмын тышке погынымо.
– Кажне книга тӱрлын шочеш да тӱрлын лектеш. Южо книгалан произведенийлам кондат – ала-молан лудметат, лукметат ок шу. А тидлан темлыме ала-кузе вигак таратыш. Возымыжо нелыракла чучо гынат, ойыртемалтмыж дене савырыш. Вараже гына… йӧсын ышталте. Дизайнерна верстатлыш-верстатлыш да ыштымыже ала-куш йомо. Уэш сканироватлен толашыш. Кум ий наре ты книгам ямдылышна. Вара окса йодыш пӱсын шогале. Йӧра, тудым художникын эргыже ден тунемшыже-влак, «Ший памаш» фондын вуйлатышыже Василий Краснов ойырышт. Манмыла, ты книга куштылгынак ыш шоч, но лекте. Санденак куаныше улам тидлан, – каласыш «Марий Эл» газетын тӱҥ редакторжо Александр Абдулов, вет книгажымат ты редакций гочак лукмо.
Мыламат ты книгалан ончылмутым возаш логале. Тудым лудын, тӱҥалтыште кокытеланышымат: почеламут корнылам туге чот кӱрыштмӧ, ойыркалыме знакат уке… Чытенак, тӱткын да шонен лудым. Да тыге шканем поэзийыште у тӱням почым. Художникын ойыртемалтше творчествыже поэзий ончалтышыж денат ӧрыктарыш. Паленат омыл, тудо илыш гыч вич ий ончычак каен улмаш. А мый ончылмутыштем тудын дене илыше деныла кутырем. Но йоҥылыш лийын омыл, шонем, вет тудо ынде сӱретлаштыже веле огыл, почеламутлаштыжат илаш тӱҥалеш.
А кузе тиде книга палыдыме авторын колымыж деч вара кок ий гыч гына редакцийыш толын шуын? Могай корным тудо эртен? Тидым рукопись папкым кондышо еҥ – Советский районысо ялыштыже шке тоштерым почшо краевед, «Марий кумалтыш» общинын активистше Римма Зайцева – гына пала.
– Мый Валерий Боголюбовым илышыштем кум гана веле ужынам. Эн ончыч марий драмтеатрыште спектакльым балконышто йыгыре ончен шинчымына годым палыме лийна. Тудо телефон номерем йодо. Выставкым ыштем гын, ӱжам, мане. Икмыняр жап гыч йыҥгырташ тӱҥале. Кажне гана илышыжлан ӧпкелен ойлен. Ойлымыж почеш, пашамат шуко ыштен: 32 ий оласе художественный училищыште туныктен, оролат лийын… Но нойымыжо шижалтын. Мый тудлан Тереза ава семын полшашат шоненам, айдеме организмын вий шапашыже улмо нерген книгам ямдыленам ыле. Но тудо вашлияш кутырен келшыме верыш толын огыл. Вара ик гана МарГУ ончылно ужынам. Кок-кум шомакым пелештышна, да тудо урокыш куржо.
Кумшо ганалан выставкышкыже ӱжӧ. Мый, шке сомылем ыштен коштын, тушко мучашлан веле миен шуым. Сӱретлажым содор ончен лектым, вет нуно пайремлынешт монь. Шке кашакше дене шога ыле гын, омсашкыла савырнышым. Тудо куржын толеш: «Шого, шого», – манеш да папкым кучыкта. Мо тушто, йодашат шым тошт. Мӧҥгыш мийымеке гына почын ончальым. Тушто почеламут-влак да шкенжын творчествыж нерген возымо икмыняр материал лийыныт. Шергал лектым гын, ӧрым: шочмо кечыже йочам-шамычын ачашт вес тӱняшке кайыме кече дене келшен толеш. «О-о, тиде адакат вес тӱня дене кыл мо?» – шоналтышым. Мыйын ончычат тушко кайышаш палыме еҥ-шамыч дене тыгай кыл лийын. Ала полыш кӱлын улмаш нунылан?.. Полшашат тӧченам, но кертын омыл, – чаманен каласыш Римма Степановна.
Валерий Алексеевичланат полыш кӱлмым умылен. Тудыжо варат ик гана веле огыл йыҥгыртен, эре папкыж нерген ушештарен. Тушто чыла почеламутшо лийын. Нунышт ик корнышто ик шомак дене гыри-гури тӱр семын возалтыныт. Книга комлан эскизымат ямдылен пыштен улмаш. Но луктын шуктен огыл, илыш гыч каен колтен. «Мом ышташ, кузе лияш? Ала лишыл еҥ велым умылымашым вучен шуктен огылат, тиде папкым жаплан аралаш пуэн улмаш. Ала… шке тоштерыш аралаш пышташ?» – семынже шонен ӱдырамаш. Но тудо лыпланен кертын огыл да Россий писатель ушемын верысе пӧлкашкыже каен. А тушто, книгам лукташ лиеш, но окса уке манын, Россий художник ушемын верысе пӧлкашкыже каяш темленыт. Римма Степановна тушко миен шуын огыл, художник Иван Ямбердовым ужын да чон почын каласен. А тудыжо «Марий Эл» газетыш Александр Абдулов деке каяш темлен.
– Александр Саликович вигак умылен вашлие да книгам лукташ нале веле. Ты паша кучалте гынат, тӱшка вий дене лектын шуо. Тоштыеҥыш кайыше кугу лӱман айдемын кумылжым шукташ полшымылан… пеш кугу тау! – мане Р.Зайцева.
– Тыланда тау! – ешарыш А.Абдулов.
А художник нерген художник деч сайын кӧ каласен кертеш? Российын сулло художникше Иван Ямбердов рӱдолаштына талантан икшыве-влаклан 1-ше номеран интернат-школышто Валерий Боголюбов дене ик жапыште тунемыныт. Валерий ик ийлан ончычрак тунем пытарен да Чебоксарысе художественный училищыш каен. Иванын тунем лекмыж годым 1970 ийын Йошкар-Олаште тыгаяк училище почылтын, да тудо тушко пурен. А училище деч вара икымшыже Ленинградысе (кызыт Санкт-Петербург) И.Репин лӱмеш институтышто, а кокымшыжо Москвасе В.Суриков лӱмеш институтышто шинчымашым погеныт да мастарлыкым куштеныт.
– Тылеч вара Валерий Боголюбов Йошкар-Оласе художественный училищыште пашам ышташ тӱҥале, а мый – художник ушем пӧлкан культфондыштыжо. Тудо училищын Красноармейский уремысе 46, а мый 48а адрес дене верланыше тӱшкагудылаштыже иленна. Вара педагог-влакын ешыштлан туштак пачер шотеш пӧлемым пуэныт. Валерий тунам кум йочан ыле. Тӱшкагудышто самырык пашаеҥ-влаклан вер ситен огылат, ешаным покташ тӱҥалыныт. Мый ту жапыште художник ушем пӧлкан самырык-влак объединенийжын председательже лийынам. Сандене тудо мый декем тольо: «Мом ышташ?» Эсогыл тугай марте шуыныт: тӱшкагудо гыч лукшашлан “профнепригодный» манме амалым шонен луктыныт да паша гыч покташ тӱҥалыныт. Художник ушем пӧлка деч налме бланкеш мый тудлан пыдалме шотан характеристикым возышым. «Наҥгаен пу, – маньым. – Поктен луктыт гын, судитлалташ тӱҥалына». Тыге чыла сайын эртыш. Умбакыжат туштак пашам ыштыш.
А 2000 ийыште мыйым Россий художник ушем пӧлкан председательжылан шогалтышт. Йылмылан турарак марий улам гын, икмыняр жап гыч мыйын ваштареш вуйшиймашан шым серышым Россий художник ушемыш колтеныт. «Махровый националист… вторую Чечню хочет устроить…» – эсогыл тыге возеныт. Сандене Москваш ӱжыктеныт. Но ик серышыштат лӱмыштым ончыктен огытыл. Мый марла веле огыл, рушлат, татарлат кутырем, нигӧм шыгыремдылмаш уке. Ай, шоналтышым, молан мылам председатель лийме кӱлеш? Правленийын кумдаҥдыме заседанийжым погышым да Валерийлан каласышым: «Председатель лият. Мый тыйым кодем». Йодмашым возен, Москваш кайышым. Тыге тудым председательым ыштышна. Ынде тудым тӱкымым чарнышт, – шарналтен каласкалыш Иван Ямбердов.
Иван Михайловичын ойлымыж почеш, Валерий Боголюбовын произведенийже-влак папкым Юмыжак тудын деке кондыктен, а тудо сай йолташыже Александр Абдулов деке колтен.
Тидын шотышто «Марий книга издательстве» савыктыш пӧртын ончычсо директоржо Юрий Соловьёв пеш чын ойлыш:
– Книга лекмылан пеш куанем. Книгажат шкешотан – тиде икымше. Кокымшо – мый Валерий Боголюбовым ужынам, но поэт семын пален омыл, ынде палаш тӱҥалам. А эн тӱҥжӧ – айдеме почеламутым воза, но савыктен ок шукто, да тидым ышташ полыш кӱлеш. Лач Римма Зайцева, Иван Ямбердов, Александр Абдулов гай еҥ-влакын полшымышт дене тудо ош тӱням ужеш.
– Кажне художниклан пиал – тудын сӱретше галерейыште але вес вере пырдыжыште кеча, да тудым калык ончен кертеш. Кажне поэтлан пиал – тудын произведенийжым савыктат да лудыт, – мане Калыкле сымыктыш гимназийын туныктышыжо, поэт Лидия Иксанова да «Кава тӱр» книгалан лӱмым шочыктышо почеламутым тушеч лудын пуыш.
Да, мутат уке, Валерий Боголюбовын Андрей эргыжын ойлымыжо шонаш таратыде ок керт:
– Ачанан творчествылан жапше лийже манын, аваланна утларакше ме, эргыже-влак, полшенна. Ачанан йодмыжымат шуктенна. Но тудо пытартыш жапыште ала-кушко вашкен, чотак вашкен… Творчествыштыжат шке калыкше, тукымжо, ешыже да шкеж нерген каласкален. Да тидым сӱретыште ончыктымо дене гына серлаген огыл, а почеламут гоч чонжым почын. Ынде книгаже лекме дене тудо художник семын веле огыл, поэзийыштат шке палыжым кода.
А вет чынжымак, ты книга лекме дене палыме художник палыдыме поэт семын почылто.
Юрий ИСАКОВ
Снимкылаште: А.Абдулов; Р.Зайцева; Л.Иксанова, меръеҥ А.Иванова, И.Ямбердов; А.Боголюбов; краеведений пӧлкан залыштыже.
Авторын фотожо
