Калыкнан шӱм-чон поянлыкшым, ойыртемалтше тӱвыраж ден йӱлажым, ыштыш-кучышыжым аралыме да калык коклаште ончыктымо пашам виктарен колтымо шонымаш дене 1999 ийыште Марий тӱвыра рӱдерым почмо. Ты тӱвыра учрежденийлан тений – 25 ий. Тидлан пӧлеклалтше кугу концерт Ленин лӱмеш тӱвыра полатыште 13 декабрьыште эрта.
Рӱдерын эртыме корнылаж гыч икмыняр татым шарналташ темлена.
Икымше ошкыл
Рӱдерым икымше кече гычак латвич ий Марий Элын сулло артистше Валерий Григорьев вуйлатен. Тудо пагытлан калыкын йӧратыме Марий касшым у семын эртараш тӱҥалыныт. Тидыже калыкнан йӱлажым, ыштыш-кучышыжым да тӱвыражым арален кодаш да вияҥдаш полшен.
– Самырык-влакымат ӧрдыжеш кодаш огыл манын, «Рвезылык» мер ушемыш университет ден техникумла гыч ӱдыр-рвезе-влакым чумырышна. Нунын дене пырля газетым луктынна, йылме, тӱвыра, поэзий, драматургий да моло жанр дене мастер-класслаш нуным чумырышна. Варажым самырык тукымлан «КВН» модыш, моторлык конкурс пеш келшен тольыч. Студент театрышкат кумылын ушнышт, режиссёр семын шкеак тыршышым. Самырык-влакын темлымышт почеш,икымше гана марий дискотекым эртараш тӱҥална, тидлан мо кӱлешым шке вий денак чумырышна. Марий сем почеш куштымо кас Йошкар-Оласе Дзержинский лӱмеш тӱвыра пӧртыштӧ лийын. Тушко ола воктенысе воинский часть гычат салтак-влакым конденна, – шарналта тунамсе пагытшым Валерий Помбеевич. – Мер-политике рӱдерыште айлыме кумдыкна шыгыррак лие, сандене мыланна «Автодор» тӱвыра пӧртыштӧ верым ойырышт.
Йӱланам шымлыме негызеш калыкыш В.М.Васильев лӱмеш Йылмым, сылнымутым да историйым шымлыше марий институт полшен. Республик, а варажым федеральный кӱкшытан тӱрлӧ пайремым эртареныт. Тунамак Марий юмыйӱла ушем дене кылым ыштеныт. Александр Иванович Таныгин, Ираида Александровна Степанова, Галина Ивановна ден Александр Павлович Захаровмыт, Галина Алексеевна Ласточкина ик эн кугу эҥертыш лийыныт. Нунын дене пырля районлаште карт-влакым чумыраш тӱҥалыныт. Кумалтыш эртарыме радам да моло нерген семинарыште каҥашеныт. Лач тиддеч вара яллаште кумалтышым эртараш тӱҥалыныт. Кадастровый службо дене пашам ыштеныт: мландылан оза улмым закон дене пеҥгыдемденыт. Тунамак Морко район Унчо селаште Сӱрем пайремым эртареныт, тушко уло Россий гыч уна-шамычым: журналист, туныктымо карт-влакым – чумыреныт.
Самырык-влак дене йылме, тӱвыра шот дене верлашке лектын, семинарым эртареныт: Киров, Свердловск областьлаште, Пермь кундемыште, Удмурт Республикыште.
Марий тӱвыра кечым Киров, Свердловск областьлаште, Хант-Мансий автоном округышто эртареныт, мастер-класслаш еҥ-влакым чумыреныт. Тунамак регионлаште Марий тӱвыра рӱдерым почаш полшеныт.
Пеледыш пайремым кумдан эртараш тӱҥалыныт, эн ончыч республик, а варажым – Россий кӱкшытаным.
– Йоча-влаклан йӱла пайрем-влакым ямдыленна, эн ончычак Йошкар-Оласе 14-ше номеран гимназий да 2-шо номеран школ дене тӱҥалынна, а варажым республик кӱкшытан йоча пайрем-влакым эртарыме. Пайрем Советский, Морко районлаште веселан гӱжлен. Ятыр мероприятийым Образований министерстве дене пырля илышыш пуртенна, – ешарыш В.Григорьев.
Кугезе поянлыкнам – калык ончылно
18 cентябрьыште Марий Эл радион вӱдышыжӧ Ирина ЯКАЕВА Марий тӱвыра рӱдер вуйлатышын пашажым жаплан шукташ тӱҥалын, а тылзе ончыч ты должностьышто тудым пеҥгыдемденыт.
– Пашаш толмеке, эн ончычак тӱткышым молан ойыренда?
– Рӱдер деч ончыч Тимофей Евсеев лӱмеш национальный тоштерыште ыштенам, садлан марий тӱвырам аралыме, вияҥдыме да тудым калык ончыко лукмо, йоча-влаклан шыҥдарыме да кугыеҥ-шамыч дене пашам ыштыме сомыл мылам лишыл. Поснак Моско олаште кок ий Марий кундемем деч посна сагынен илымеке, тидым сайынак шижынам. Кеч-могай вуйлатыше эн ончычак шке командыжым чумыра. Мыят тыгак. Ятыр еҥ йыҥгыртен, тиде але вес пашам шукташ полшен кертмыжым темлен. Пашам сайын палыше, профессионал-влакын толмышт мыйым куандарыш. Дизайнер шке пашажым тӱҥалын, сайтым тудланак вӱдаш ӱшаненна. Сайтнам весым ыштенна. Кызыт коллективыштына коло наре еҥ улына. Пеленет ӱшанле да пашам сайын палыше-влак улыт гын, кеч-могай сомылым ышташ куштылгырак.
«Пушкин карт» программыш пурымо дене республикысе школлашке, йочасадлашке лектын коштына, «Марий калыкын этнопоянлыкше» этноурок-влакым эртарена.
– Рӱдерын ик эн тӱҥ пашаже – калыкнан йӱлаж дене кылдалтше пайремламат эртараш.
– Ончычсо вуйлатыше-влакын тӱҥалме проектлаштым умбакыжат илышыш пурташ тӱҥалына.
Пашаш толмеке, Чарла кремльыште «Угинде» пайремыш йоча-влакымат, кугурак-шамычымат ятырак чумырышна. Конкурс сынан таҥасымаш, ты пайрем дене кылдалтше йӱла-влакым районласе тӱвыра пӧртла гыч коллектив-шамыч моткоч сайын модын ончыктеныт. Ялозанлык сату ярмиҥгашкат шуко еҥ погынен ыле.
Марий КВН марий тӱвыра рӱдерын саскаже лийын. Тудым уэш илышыш пуртышна да ынде кажне ийын эртараш шонена. «Ача-ава дене пырля» конкурсышкат Йошкар-Ола да районла гыч лу марий еш ушнен.
10 декабрьыште Марий тиште кечым Шкетан лӱмеш Марий национальный драме театрыште эртарена. Тиде жапыште тӱрлӧ площадке пашам ышташ тӱҥалеш: семинар-влак, уш-акылым пудыратыше «Мунло» марафон, йоча-шамычлан почеламут конкурс да молат эртаралтыт.
Пайрем жапыштак Марий Элысе писатель-влак ушемын 90 ияш лӱмгечыжым палемдена. Уна семын Россий писатель ушемын председательже Николай Фёдорович Ивановым ӱжынна.
24 декабрьыште республикысе марий икшыве-влаклан Марий ёлкым Курчак театрыште эртарена. 7 январьыште Шорыкйолым пайремлаш тӱҥалына. Ты гана тудым Марий паркыште эртараш шонена. Йошкар-Ола администраций дене пеҥгыде кылым кучена. Нунын йодмышт почешат тӱрлӧ проектым илышыш шыҥдарена. Мутлан, У ий пайрем жапыште Йошкар-Оласе тӱҥ площадьыште тӱрлӧ концерт программым эртарена.
– Шушаш ийланат ыштышаш пашам палемденда, очыни?
– Туге, кугезе тукымнан йӱлажым да тӱвыражым арален кодымо пашам умбакыжат шукташ тӱҥалына, кечышот йӱла пайрем-влакым эртарена. Рӱдер пеленысе усталык коллектив-влакынат пашаштым уэмден колташ да тачысе саманын йодмыжлан келыштараш тӱҥалына. Самырык-влакым ушышо усталык коллективымат чумыраш шонымаш уло.
Алевтина БАЙКОВА
Фотом рӱдерын архивше гыч налме
