Звенигово районысо Изи Кожвож ялыште лиймемлан кок тылзат эртыш. Тиде кечын игече утыжым куандарыше лийын огыл: эр годсек шыве-шыве йӱр йӱрын, мардежат юалгын-йӱштын пуал-пуал колтен, пушеҥге-влакат, шокшым ужде, виеш гаяк ужаргеныт. Шошо мучашла, кеҥеж тӱҥалтышла йӧршынат чучын огыл. Лач куку лым лийде мурен, да шӱшпык жапын-жапын лыкын-лукын семым луктын шӱшкен… Теве тыгай игечыште ик пакчаште шым-кандаш еҥ пареҥгым шынден. Тидым ужын, тетла кече уке мо манын, ӧрынрак шоналтышым, но весымат шотыш нальым: вожсаскам шындыме жап шукертак толын, а шокшо игече эшеат уке. Тудым вучаш гын, кокымшо кинде деч поснат кодаш лиеш…
Изи Кожвожышто илыше калык икте-весе дене ожнысек ваш келшен ила: пашамат вӱма-вӱма ышта, пайремымат пырля эртара. Вес семынже огешат лий, поснак кызыт, вет самырык-влакын тӱня мучко гаяк шаланен пытымышт деч вара илалше-шамычлан мо кодеш?
Лӱмжӧ Игече дене кылдалтын
Изи Кожвож путырак мотор кундемыште верланен. Йырым-йыр – пасу, олык, чодыра. Шаршудан лопка уремыште агытанын эскерымыж почеш чыве еш шке семынже кыде-кыде мутланен коштеш. Йол йӱкым колын, сурт орол опталта. Ял кыдач Кожвож эҥер шыве-шыве йоген эрта. Туштат комбо еш когоклен чывылалтеш. Тыгай сӱретым ужын, чон куана, да ушыш йоча пагыт шыҥенак пура.
Ялын старостыжо Геннадий Алексеевын мутшо почеш, Изи Кожвожым ончычшо Погодо (официально Погодино) маныныт. Иктаж 200-300 ий ончыч тиде верыш Погодин, Иванов да Тойкишкин фамилиян тукым-влак толын лектыныт. Чодырам куклен, илемым шынденыт, пасум почыныт. Кугурак тукыман Погодинже ик эргыжлан Игече лӱмым пуэн, вараже ялымат Погодо манаш тӱҥалыныт.
Изи Кожвож тӱҥалтыш гычак изи лийын. Тыште эн шукыжо 39 озанлык шотлалтын, кызыт 26 пӧрт кодын – туштыжат кажныштыже огыт иле. Сурт шагал лийын, но калык шуко илен, молан манаш гын кажне еш вич-куд йочам ончен-куштен. 1933 ийыште «Волгыдо» лӱман колхозым почыныт, тушто имньым онченыт, мланде пашам шуктеныт. 1940 ийыште колхозын мландыжым кумдаҥденыт да тӱкан шолдыра вольыкым, сӧснам, шорыкым, тыгак мӱкшым ончаш тӱҥалыныт, мланде пашам эшеат вияҥден колтеныт, идымым, пареҥгым аралыме верым чоҥеныт. 1950 ийыште Нуктыж кундемысе колхоз-влакым иктыш ушеныт да Фрунзе лӱмеш тӱшка озанлыкым ыштеныт. А эше индеш ий гыч тудым К.Маркс лӱмеш колхозыш пуртеныт. 1964 ийыште тиде колхозым кум озанлыклан пайленыт. Фрунзе лӱмеш колхоз угыч шке семынже пашам ышташ тӱҥалын, но ынде «Знамя» лӱм дене…
Зато канде тул уло!
Ялыште школ, клуб, кевыт нигунамат лийын огытыл. Йоча-влак кызытат Нуктыж ялыш да Кужмарий селаш тунемаш коштыт. Калык сатумат тӱҥ шотышто нине илемлаштак наледа. А эше яллан вес лӱмым пуымылан кӧра йӧндымылык шижалтеш: «вашкеполыш», пожарный машина-влак да мойн тышке толмо олмеш Кожвожмучашыш кудалыт, коммунал услугыланат тудо ялыште илыше семын тӱлаш логалеш. Чын, верысе администрацийыште тиде ситыдымашым кораҥдаш сӧреныт… «Илена – ужына», – ӱшаным ок йомдаре ял калык. Но зато Изи Кожвожышто канде тул уло! «Пеш йӧнан», – тидым поснак илалше-влак куанен палемдат. Утларакше эҥер серыште орен кушшо полдыранымат Йошкар-Ола гыч толын аяртен коденыт. Контейнерлашке оптымо куштырамат жапыштыже поген наҥгаят. Кужмарий ял шотан илем администраций велым электротулымат уэмдаш сӧреныт. Вараже корным гына олмыкташ кодеш… Икманаш, тыгай ялыште молан илаш огыл?
Эҥерысе вӱдым моктат
Кожвож эҥер шке семынже йога, тушко нимо огеш ушно, сандене калыкыште яндар да пушкыдо вӱдшӧ дене аклалтеш. Кызыт шукынжо вӱдым пӧртышкак пуртеныт, сандене чайым шолташ ма вургемым мушкаш кӱлеш гын, краным веле почыт, но мончаш олтымо годым, ведрам сакален, эҥерыш толыт. Ожно тиде вӱд дене гына пайдаланеныт, очыни, садланак Изи Кожвожышто шуко илыше-влак кызытат ятырын улыт.
– Пӧръеҥ-шамыч кокла гыч эн кугу ийготанлан Василий Васильевич Пугачёв шотлалтеш, ӱдырамаш-влак кокла гыч – Елизавета Фёдоровна Иванова. Икымшыжлан але 77 ий веле гын, кокымшыжо 90 ийымат темен. Юмылан тау, коктынат эше пеш чулым улыт, – мыскара йӧре палдарыш Леонид Петрович Григорьев. – Мария Артемьевна Ивановат октябрьыште 87 ияш лиеш. А ме пошкудо ӱдырамаш Валентина Алексеевна Пугачёва дене коктын эше 73 ийыш веле тошкалынна. Коча-кована, ача-авана-шамычат 90 ий марте иленыт.
Пӱям – ик ой дене
Эртыше кеҥеж кукшо да шокшо игечыж дене ойыртемалте, чодыра пожарже дене ушеш кодо. Тудо Изи Кожвож ялыште илыше калыкланат вуй йыр эше ик гана сайынрак шоналташ амалым ыштен, вет тыште, Юмо аралыже тыгай азап деч, тул пижеш гын, вӱдым нигушеч налаш…
– Эҥер воктене пӱя лийын, но Кугу Отечественный сар ийлаште кугу йӱр годым урылтын. Пӧръеҥ-влак фронтыш каеныт, а ялеш кодшыжо: ӱдырамаш, йоча, илалше-шамыч – тудым пӧртылтен кертын огытыл, – рашемдыш старосто Геннадий Дмитриевич. – Тыге шот огыл манын, пӱям 20-30 ий ончычак шке вий дене ышташ кутырен келшенна ыле, но администраций велым вӱд ташлен кертеш, эҥер йомын сеҥа манын чареныт. Шкеже геологоразведчик улам, тавым ма пӱям кушто кӱнчаш лиймым пеш сайын палем. Тыштат пӱям ышташ пӱртӱс велым нимогай чарак лийын огыл… Погынымаш деч вара казначей Ольга Геннадьевна Кувшинова кажне сурт деч кум тӱжем теҥге дене поген. Вахте гыч толмемлан Сергей Леонидович Фёдоровын, Леонид Петрович Григорьевын, Василий Васильевич Пугачёвын тыршымышт дене пашам тӱҥалме ыле. Частник деч тарлыме экскаватор пӱялык лакым ик арня кӱнчыш, а КамАЗ самосвал поян мландым пакчалашкына шупшыктыш. Эҥер деч изиш кӱшнырак верланыше 2,5 метр келгытан, 15 метр лопкытан да 20 метр кутышан лаке мланде йымалысе памаш вӱд дене пеш писын теме. Леонид Петрович, Василий Васильевич да Евгений Михайлович Исаев тушко тыгыде колымат колтен шуктеныт.
Шинча лӱдеш, кид ышта
Пашам тӱҥалаш нелырак, вараже тудо шке радамже дене ворана. Изи Кожвож ял калык пӱям ыштыме деч вара тудын воктенысе кумдыкымат тӱзатен. Тале мардежын каткален кышкымыж деч йытыран пӱчкедыме ӱепу-влак ынде дамбе кок велне оролым ушештарыше статуйла веле койыт. А ӱмаште телым Л.Григорьев ден В.Пугачёв чодыра гыч кожым руал конденыт да тудым пӱя покшелан шогалтеныт, тӱрлӧ модыш, гирлянде дене сӧрастареныт – У ийлан пеш чапле площадкым ыштеныт. Калык тидлан моткоч йывыртен.
Пӱя деч тораштак огыл Леонид Петрович уныкажлан модыш пӧртым келыштарен, лӱҥгалтышым сакен. Кызыт тиде вер Совет Ушем годым сниматлыме фильм-йомакысе гай кумдыклам ушештара. Йоча площадкым келыштараш гын, сай ыле, вучыдымын шоналтышым…
– Эше мом ышташ шонымынам огына каласе, уке гын огеш шукталт, – чоян шыргыжальыч кожмак чонан еҥ-влак. – Но эҥер гоч пыштыме кӱвар кумдыкышто дренажым тенияк ышташ кӱлеш, уке гын ночко игечыште легковой машина лавыраш пижеш. Материал шергештын, да оксам ситараш огеш лий шол… Казанковмыт дене мутланаш шонена, нуно чӱчкыдынжӧ транспорт дене полшат.
Тӱҥжӧ – илышым йӧратат
Изи Кожвож ялын чолга еҥже-влак дене Пугачёвмытын капка ончыланышт келыштарыме ӱстембал да олымбал тураште мутланен шогышна.
– Ме тыште чӱчкыдын погынена, тӱрлым мутланена. Ӱмаште Шернур район гыч толшо марий сӱанымат тыштак пукшен-йӱктышна. Ял пайремымат тыштак эртараш шонена, – ик йӱкын гаяк маньыч.
Чонемлан моткоч ласкан чучын колтыш: тӱрлӧ ийготан улыт гынат, икте-весым нимучашдымын пагалат, колыштыт, ик еш гай келшен, икте-весылан эҥертен илат, тӱҥжӧ – шочмо кундемым да илышым моткоч йӧратат. Тыгай-влак улыт гын, ял эше кужун ила.
Маргарита ИВАНОВА
Авторын фотожо
