Марий Элын сулло артистше, Самырык-влаклан Олык Ипай лӱмеш кугыжаныш премийын, Марий Эл правительствын «Калык чон» премийын лауреатше Борис Дмитриевын шочмыжлан 9 мартыште 60 ий теме.
Кеч-могай айдемынат ӱмыр корныжо шке шотшо дене поян, оҥай. А усталык паша дене кылдалтше, калыклан палыме еҥын тиде корныжым весылан палаш эшеат оҥай, шонем. Борис Дмитриев дене тудын таче марте чумырымо илыш мундыражым ярымлена.
19 ий ынде Республикысе калык усталыкын шанче-методик да культурно каныме паша рӱдерыште калык театр-влак шотышто методистлан тырша. Тыгак ты рӱдер пелен «Эрвел марий», «Тулпеледыш» ансамбль-влакым вуйлата.
– Борис Андреевич, мыйын тыгай шижмаш, пуйто шукерте гына огыл тый денет радиопередачыште вашлийна. А тидлан лу идалыкат эртен кайыш…
– Жап куржеш. Но мый чон почын каласем: ийгот нерген йӧршын ом шоно. Паша кокла гыч южгунам вуйышко толын пура: але вара мылам тынар ий? Но коклан кап тыште пеҥеш, тушто йымен колта. Тунам ийгот шарналтеш. Ик палымем манеш: нылле ий деч вара, эрдене кынелын, капыштет нимо корштымым от шиж гын, терген ончал: тый илет, уке? Но вакшыш гыч кынелат, кофем подылат, зарядкым ыштен налат – чыла сай. Пашашке лектын каетат, чыла мондалтеш. Кастене репетицийышке миет – чоҥештылат веле.
– Йоча жап омышто конча?
– Конча. Мый Пошкырт вел, Калтаса район Васола ялыште шочынам. Ачана илыш гыч эр каен, аванан кидеш вич йоча кодынна. Эн изи шольым вич тылзаш лийын, мылам кум ий, эн кугу акаланна – лу ий. Ешыште нылымше икшыве улам. Но кушкынна. Ялыште вет тыге: кугуракше изираклан полша. Вургемат, йолчиемат, книга-учебникат кугурак деч изираклан кусна.
Эре пашаште тыршалтын. Омо манмаште, ик сӱрет чӱчкыдын конча. Тыгаяк март тылзе. Левешташ тӱҥалын. Пасусо лум ӱмбал кӱрт дене леведалтын. Эрдене, кече лекшаш годым, авана изам ден когыньнам кычкырен кынелта да воктен чашкерыш шопке, ӱяҥге укшым руаш колта. Вольыклан пуаш. Ме товарым налына да кӱрт ӱмбачет чымена веле. Кече лектеш, пасу чинчын-вунчын йылгыжеш. Моткоч сай! Изи йочам йӧсландарен, эрденак пашам кучыктен пуат манын, шоналтынат огыл. Мӧҥгешла, тиде келшен. А вет эше варажым воктен ял школыш тунемаш шуаш кӱлын. Чылажымат шуктымо. Чон пуйто сылне сем почеш юарлен.
– Тыге, ялысе йочалан сылным шижмашым пӱртӱс пуа. Музиканымат (гармоньым) шокташ изинек тунемынат мо?
– Изинек. Ачана мемнан путырак тале тальянщик лийын. Илыш гыч кайымекше, тальянкыже кодын. Но тудо шаланыше лийын, ик велжым гына темдыштын кертме. Ме изам дене бас могырышкыжо лустырам чыкен шындена да пеш шупшкедылына ыле. Тунам ялыште шуко гармонист лийын. Йолташ рвезе-влаклан ача-авашт гармоньым налын пуэныт. Тудым «Посылторгыш» йодын колтат ыле. Мыят, авамлан ойлыде, гармоньым йодын, тушко серышым возенам. Ик жап гыч почтальонко квитанцийым конда. Авам ӧрын: мо тиде тыгай? «Молан нимом ойлен отыл?» – манын вурса. Но содыки 32 теҥгем тӱлен, гармоньым мыланна налын. Тыге «Чайка» хромко-гармонь дене шокташ тӱҥалынам. Кызытат ялыште пӧрдалеш.
– Шуко шонышаш уке, артист корно тунамак ӱжакаҥын…
– Уке шол, артист паша тунам ушыштем лийынат огыл. Мый спорт дене кылым кученам, ече дене куржталынам. Сандене школ деч вара Йошкар-Оласе пединститутыш спортфакыш толынам. Классна гыч нылытын толынна. Пурашыже шкетын веле пурен кертынам. А йолташем-влак документым налыныт да технологический техникумышко пуэныт. Тунам тушто уста тренер Юрий Ильич Ясновский ыштен. Рвезе-влак тудлан верч техникумыш толыныт. Мыетат, институтыш пурышо, тӱшка деч ойырлаш огыл манын, документем налынам да почешышт миенам. Юрий Ясновский дене спорт деке утларак шупшылалтым. Ече дене икымше разрядым шуктенам ыле.
Латкандаш ийым темышна. Шошым армийыш каяш жап шуо. Чыланат десантыш кайынена. Тидлан верч ДОСААФ-ыш кум тылзе тунемаш коштна, парашют денат тӧрштылна. Удостоверенийымат пуэныт. Ӱшан уло: десантыш каена. Но комиссий мыйым удырале. Кап кугыт, шагал гын, 172 сантиметр кӱлеш, а мыйын 168. Спортсмен-перворазрядник улам, парашют денат тӧрштылынам, но капем ныл сантиметрлан ок сите. Да мыйым погранвойскаш колтышт. Пограничникланже… кок ий Москошто служитлышым. Пограничный училищыште тунемме процессым йӧнештарыше батальонышто. Кокымшо ий служитлымем годым партийыш пураш кандидатлан нальыч. Батальонысо комсомол организаций секретарьлан сайлышт. А тиде – капитанлык должность, мый – салтак.
– Тугеже шкендычым эре сай могырым ончыктенат. Умбакыже карьерымат ыштен кертат улмаш дыр.
– Кертам ыле. Служитлен пытарышаш лишан Кӱшыл партшколыш але КГБ-н Кӱшыл школышкыжо тунемаш колтынешт ыле. Мый ыжым кӧнӧ. Ялысе рвезым ял, мӧҥгӧ, ава шупшыныт. Тыге 1985 ий майыште дембельыш тольым. Шыжым адак Йошкар-Олаш тунем пытараш кайыман. Кеҥеж мучко мом ышташ? Колхоз председатель тольо да бригадирлан шогалаш темлыш. Тыге кеҥеж мучко колхозышто тыршышым. Окса изиш лие.
– Шыжым уэш технологический техникум вашлие?
– Уке шол. Илыш корнемым «Марий коммуна» газетысе ик увертарымаш туран савырале. Икана бригаде пӧртыштӧ газетым окен шинчем, а тушто увертарымаш: культпросветучилищыш тунемаш налыт. Мый вигак председатель дек кайышым, умылтарышым да лишыл кечылаштак Йошкар-Олаш лектын кудальым. Технологический техникум гыч документем-влакым нальым, кеч кок курсымат пытарыме ыле. Но чон вес вере шупшыльо. Ужыда, кузе мыйын мӧҥгешла лекте: институт – техникум – училище. Диржёрско-хоровой пӧлкам тунем лекмек, клуб пашаеҥ, хор коллективым вуйлатыше лийын лектым. Эше школышто музыкым туныктышын дипломжым пуышт. 1988 ийыште Медведево районысо Нурма ялыште Культур пӧртым вуйлатышылан ышташ тӱҥальым, йочасадыште музыкым вӱденам, школышто музык ден пенийым туныктенам. Пелашем ден коктын пырля пашам ыштенна.
– Тамара Викторовна дене училищыште тунемме годым вашлийында?
– Туге, тушто. Тудо хореографлан тунем лекте. Мый кум ият пелылан кугырак улам. Но Тамара ондакрак тунемаш пурен да ондакрак пытарыш, Курыкмарий районышкыжак, Йоласалыш, пашам ышташ кайыш. 1986 ий 5 ноябрьыште ушнышна. Шаҥге омо нерген йодыч. Тамара омышкем чӱчкыдын толеш…
Нурмаште Культур пӧртыштӧ пашам ышташ келша ыле. Мый – директор, Тамара – художественный вуйлатыше. Чон почын ойлем: мемнан толмеке, уло Нурма мураш-кушташ тӱҥале. Пеш оҥай пагыт лийын. Ик жап тыге лекте – иканаште куд вере пашам ыштышым. Куржталме, шуктымо. Икана культпросветучилищыште туныктышемым вашлийынам, да тудо кузе, кушто ыштымем нерген йодеш. Пашадарем нергенат умылынеже. Мый «365 теҥгем налам» манам. Туныктышем ӧрын колтыш: «Мый, – манеш, – ӱмырем мучко пашам ыштем, а 140 теҥге деч шукыжым ик ганат налын омыл!..»
Пашадар лийын, но пашажымат ышталтын.
– Театр деке лишемына…
– 1989 ийыште пелашем дене «Эрвел марий» ансамбльым почна. Тудо «У вий» ушем пелен шочо. 1990 ийыште Ленин лӱмеш ДК-ште икымше концертым пуымо годым Олег Иркабаевым режиссёр семын полшаш ӱжна. Тудо тунам руш театрыште ышта ыле. Концерт деч вара Марий самырык театрым почаш шонымыж нерген ойлыш. Ямдылалтмаш паша тӱҥалын, тол, манеш. Пелашем дене коктынат мийышна. Тамара балетмейстер лийын, ик ий актрисыланат ыштен.
– Артист пашалан культпросветучилищым пытарыме гына ситен мо?
– Конешне, училище гына ситен огыл. Ме тунам очно-заочно йӧн дене ГИТИС-ым (РАТИ-м) пытарышна. Тушто лу ий тунемна: 1995 ийыште пурышна, 2005 ийыште дипломым нална. Мемнан деке Моско гыч туныктышо-влак толеденыт. Чыла предметым, дисциплиным тыштак туныктеныт. Тӱҥ пашана деч кӱрылтде, шинчымашым погенна. Ик тылзын, мутлан, актёр мастарлык дене туныктышо толеш. Пел кече театр пеленак ГИТИС-ыште тунемына, вара репетиций тӱҥалеш, а кастене спектакль. Эрлашыжым адак тыгак. Вес тылзын сценысе мутланымаш дене туныктышо толеш. Ик тылзе адак тыгак тыршена. Пӱй пурын, лу ий чытен, садак ГИТИС дипломым нална. Тиде тунеммашын пайдаже пеш кугу ыле. Кызыт раш шижам – лу ий жап арам каен огыл. Теорий ден практике пеш чак лийыныт.
Тыге латшым ий Марий самырык театрыште тыршышым.
– Тиде жапыште могай роль-влак эн чот ушеш да чонеш кодыныт?
– Чыла роль келшен. Роль кӧргыш пурет гын, положительныйжат, отрицательный манмыжат келшен шинчыт. Но теве Вячеслав Абукаев-Эмгакын «Изуремыште кугу сӱан» ден «Шем оржан ош поран» пьесыже-влак почеш роль-шамыч нелынрак ышталтыч. Тиде келге психологиян пьесе улыт. «Шем оржан ош пораныште» мыйын тӱҥ роль. Кок шагат эре сценыште улат. Чыла тыйын йырет пӧрдеш. Текстым наизусть гына тунемман огыл, а чылажымат шӱм-чон вошт колтыман. Психологий могырым нелак ыле. А кунам пурен шуктышым, чот йӧратыме роль лие. Роль «тыйын» гын, йӧратыме але йӧратыдыме уке.
Лӱмынак шотленам: тиде жапыште 70 утла рольым модынам. Тышке студент жапыште модмо ужаш-шамычымат, ик спектакльыштак икмыняр рольым модмымат пуртенам.
– Театр дене чеверласаш мо таратыш?
– Тудо пагытыште Тамара Викторовна мемнан рӱдер вуйлатыше ыле. Калык театр-влак дене пашам ыштыше методист каен. Ик ий, театрыште мыйын рольлашкем вес артист-влакым пуртен шуктымешке, тыштыжат, туштыжат ыштышым. Неле ыле. Но тидымат сеҥен лекташ логале. 2007 ий гыч тӱрыснек рӱдер пашаште улам. Тиде сомылемат моткоч келшен шинчын.
– Калык театр мемнан шуко мо?
– Таче кечылан латныл калык театр уло. Марийже, рушыжо, татарже. Да шымыт образцовый маналтше йоча театр. Тылеч посна тӱрлӧ драмкружок, моло коллектив-влак улыт, нунат мемнан паша радамыш пурат. Марийже мемнан – Морко, Медведево районысо Арбан, Волжский велне Карай калык театр. Марий тӱвыра рӱдерыште ыле, но кызыт ме тудым тӱшка да календарьысе илыш-йӱла пайрем-влакым ончыктышо театр манына, калык театр радамышкак пура.
– Вес паша вес опытым, моштымашым, шинчымашым пуэн дыр…
– Тыгак лийман. Кеч-куштат шуко уым пален налат, шукылан тунемат. Ушан улметлан огыл, а кидет гоч шуко паша эрта да сандене. Шкендын койышетымат южгунам эскерет, вашталташ кӱлешанжымат ужат. Мый теве моткоч вашке ылыж кайыше улам. Тиде сай койышак огыл. Туддеч кораҥаш кӱлеш да…
Мылам моткоч келша, кунам айдеме оптимист. Тудо кеч-могай ситуацийыштат мыскарам ыштен колта, шыргыжалеш. Илышым йӧратен моштышо-влак келшат.
– Яра жапет лиеда? Тунам мом ыштет?
– Ончыч ече дене коштам ыле. Пытартыш ийлаште ече ӱмбак шуэн шогалам. Эргымын ешыш мием да (нунын шке сурт-печышт) чыла ӱзгарымат – товарет, пилат, шуруповёртет, болгаркет – кучем.
Книгам лудаш ожнысылак йӧратем. Кызыт компьютерыште, телефонышто лудаш уло гынат, книгам кучен шичмыжак шерге. Поснак шошо-кеҥежым балконыш книга дене лектын шинчаш келша.
– Илыш оет уло?
– Уло: «Иле КЫЗЫТ, иле ТАЧЕ»!
– Данле лӱмгечет дене шокшын саламлена, Борис Андреевич! Таза лий, ӱмыр корнет умбакыжат айват гына шуйналтше.
– Кугу тау «Марий Эл» газетлан!
Геннадий Сабанцев
Фотом Борис Дмитриевын архивше гыч налме.
