Родо-тукым кыл
Икте-весына деч тунемын вияҥына
17-18 декабрьыште Мордовий Республикын рӱдолаштыже, Саранскыште, «Россий Федерацийысе финн-угор калык-влак ассоциаций» мер толкынын VII Погынжо эртен.
Тушко элнан 43 регионжо гыч 110 делегат чумырген. Марий Эл гыч 10 (9 марий да 1 удмурт) лийын. Марий-шамыч тыгак Башкортостан (2), Татарстан (1) да Удмурт (1) республикла, Свердловск (1) ден Киров (2) областьла, эсогыл икымше гана Алтай кундем (1) гыч лийыныт. Чылаштымат Мордовийым вуйлатыше А.Здунов саламлен. Погыным АФУН вуйлатыше П.Тултаев вӱден.
«Финно-угорские народы в едином культурном коде многонациональной России» темым тӱҥлан налме. Тиде гана Погын ныл тӱрлӧ панельный дискуссий формат дене эртен. Российысе финн-угор регионалаште ик эн тургыжланадарыше йодыш шочмо йылмына дене кылдалтын. Тудым туныктымаште лекше нелылык, кугыжаныш да мер еҥ-влакын верышт шотышто педагогике науко доктор А.Каторова (Мордовий) кумдан почын пуэн. МарНИИЯЛИ-н ыштыме пашаж дене директорын алмаштышыже Л.Григорьева палдарен.
Тӱрлӧ калыкан обществе кумдыкышто увер технологий темылан пӧлеклалтше дискуссийыште финн-угор СМИ-влакын пашашт нерген иктешлымашым «Удмурт дунне» газетын тӱҥ редакторжо Е.Миннигараева ыштен. Тыште марий-влак деч кум доклад йоҥген. МарНИИЯЛИ-н шанче пашаеҥже А.Чемышев йылмына-влакым вияҥдымаште цифран технологий ден СМИ-влакын верышт, тидын шотышто марий-влакын мо ышталтме нерген радамлымыже шукылан пайдале лийын. «Марий Сандалык» журналын тӱҥ редакторжо В.Мочаев ты савыктышын Российысе тӱрлӧ кундемыште илыше марий-влакым ушымаште вержым почын пуэн. «Эрвел марий» калыкле-тӱвыра автономийым вуйлатыше В.Ялаев интернет кумдыкышто шке уверым кумдан шарен колтымо йӧн дене палдарен.
Этнотуризм да бизнес нерген ойлымо годым (мутланымашым Карелийысе «Кижи» тоштер-заповедникын пашаеҥже Анна Анхимова вӱден) поснак мордва пӧръеҥ-влакын тӱҥалтышышт нерген колышташ оҥай ыле. Иктыже Мордовийысе ик ялыште Йӱла пӧртым почмо дене кундемжым тӱзата, весыже Пенза областьыште пытыше шочмо ялжым турист-влаклан канаш келшытарыме верыш савырен. А самырык-влакын тӱҥалтышышт да эн сай практик-шамыч дене кылдалтше площадкыште коми ден удмурт рвезе-влакын проектышт молылан сай пример. Нуно шочмо йылмышт дене самырык тукымын икымше интернет-телеканалжын ыштеныт, муро аланысе тӱрлӧ жанрым вияҥдат, клип-влакым войзат. Дискуссийым Марий Эл гыч делегат, «ВийАр» тӱвыра да келшымаш кыл шотышто ушемым вуйлатыше Е.Иванова мастарын вӱден да тудак финн-угор ӱдыр-рвезе-влак тӱшка мер сомылыш молан огыт ушно, могай нелылык дене вашлийыт манме йодышлам почын пуэн.
Погынышто кажне калык деч саламламашан, пашам иктешлыше мутым каласыман ыле. Тидлан 5 минут пуалтын. Марий-влак лӱм дене АФУН-ын марий пӧлкажым вуйлатыше семын мыланем ойлаш логалын. Тудо марла йоҥген, тидын годымак рушла текстым синхрон йӧн дене колыштыныт.
«Пагалыме родо-пошкудо, иза-шольо, ака-шӱжар-влак!
Кумда Ош Сандалыкыште кугезына-влак дечак аралалтше йылмына, тӱвырана, кӧргӧ чон поянлыкна шуко калыкан Российын тӱвыра каваштыже ик эн чолган йӱлышӧ шӱдыр. Финн-угор тӱнян пӱрымашыже, Российын виян улмыжо калыкна-влакын ойлымо мутышт, ыштыме сомылышт денат чак кылдалтын. Марий калыкнан, кундемнан поянлыкшым арален кодымо сомыл мер вий денат, кугыжаныш полыш денат шукталтеш. Лектышыже – тӱшка сеҥымашна, экшыкше – пырля шонаш таратыше пале.
Пытартыш 4 ийыште финн-угор калык-влак коклаште, Россий кумдыкышто ме, марий-влак, Марий кундем, могай сомылнам поснак палемден кертына?
2020 ийыште, Марий автономный областьым ыштымылан 100 ий темме идалыкыште, Йошкар-Олаште Марий калыкын 11-ше погынжо эртен. Резолюцийыш Калыкнан ончыкылыкшо, Еш, туныктымаш да шочмо йылме, Марий юмыйӱла, Ял ден ола, Мер илыш дене кылдалтше тезис-влакым пуртымо. Республикын лӱмгечыжлан Йошкар-Олаште просветитель Павел Глезденёв лӱмеш саклымверым ыштыме, тушко калыкнан илыш умылымашыж дене кылдалтше тамгам – куэран шнуй отым – верандыме.
Марий мер пашам виктарыме у йӧн – Мер Каҥашын ий еда эртарыме Марий форумын шошо да шыже сессийже-влак. Тушко кажне гана турло кундемла гыч 100 утла мер еҥ ден верысе кучемын еҥже-шамыч ушнат. Черетанже тений сентябрьыште Пошкырт кундем Мишкан селаште – финн-угор тӱвыран рӱдыверыштыже – лийын.
Ныл ийыште ныл гана Марий самырык тукымын чумыр россий слётшо эртаралтын. Тений – 13-шо лийын! Марий Элысе да Российыште марий-влакын тӱшкан илыме кундемла гыч ӱдыр-рвезе-влак ик арня жапыште образовательный, тувыра да психологический модуль-влак почеш тунемыныт, ончылъеҥ койышыштым вияҥденыт.
Марий Тушка Увер Йӧн-влак нерген каласыде огеш лий. «Марий Эл Радио» икымше калыкле радиостанций арняште 168 шагат пашам ышта, сутка мучко 90 процентшым марла «ойла». Радиом кокла шот дене 45 тӱжем еҥ колыштеш! Ынде Андроидлан приложенийжат уло.
«МЭТР» телеканал 2018 ий гыч сутка мучко пашам ышта, арняште 168 гыч 34 шагатшым – шке гыч ямдылат, 40 утла процентше – марий передаче. А эртыше идалык гыч ОТР федерал каналын регионысо ужашыштыже ончаш йӧн ышталтын.
Ныл ийыште 10 марий газет ден журнал гыч иктыжымат йомдарыме огыл. Тыгак 4 район газет марла савыкталтеш. Пошкырт кунлемыштат кум марий газет уло.
Тенийысе эше ик кугу суап пашана – Йошкар-Оласе аэропортлан кумдан палыме совет да россий композитор, СССР-ын калык артистше, землякна Андрей Яковлевич Эшпайын лӱмжым пуымо верч тыршенна да сеҥымашке шуынна.
Ме кугезе йӱланам кучен илена. Яллаште веле огыл, олаштат илыше ятыр еҥ марий пайрем-влакым пайремла, шот-ратым шукта. Акрет гычак аралалт кодшо тамганам – марий тӱрым – жаплена, тӱрлымӧ мастарлыклан тунемаш кумылан-влак шукемыт – тӱвыра пӧрт пелен студий-влак улыт, ял суртлаштат тӱрлат, 4 ий ончыч Йошкар-Олаште Марий тӱр рӱдер почылтын.
Марий юмыйӱла ушемна – у кӱкшытыштӧ. Таче кечылан 23 марий юмыйӱла общине регистрацийым эртен: Марий Элыште – ик рӱдӧ да 12 верысе, Угарманыште –1, Пошкырт кундемыште – ик рӱдӧ да 8 верысе общине уло. Республикысе 600 ото гыч пелыже кугыжаныш реестрыш пурталтын. Исменца ото Российысе калык-влакын тӱвыра поянлыкше радамыште шога.
Шернур районысо «Марий кумалтыш» общинын тӱҥалтышыж дене ямдылыме марий йӱлам урок деч ӧрдыжсӧ пашалан ыштыме программе дене икмыняр школышто туныктат. Онаеҥ-влак дене ий еда эртарыме вашлиймаште тений Республик вуйлатыше «Марий калык йӱла» предметлан программым ямдылыме йодышым Образований да науко министрествылан ончалын лекташ кӱштен.
Йошкар-Олаште рушарня еда йӱла тӱэм пашам ышта. Йӱланам, калыкнан кӧргӧ чон поянлыкшым шымлыме амал дене Марий Эл вуйлатышын темлымыж почеш 2020 ий гыч «Марий юмыйӱла» темым комплексно шымлаш тӱҥалме – Валериан Васильев лӱмеш МарНИИЯЛИ-ште Междисциплинарный шымлымаш лабораторий ышталтын.
Марий Элыште патентым налше кум бренд уло: Кравец (2019), Кӱсле (2019), Подкогыльо (2021). Кумдан шарла черетан проект – Кукнур селаште верланыше «Марий Йӱштӧ Кугызан илемже». Мер ен-шамычын тырышмышт денак у турист маршурт-влак почылтыт: Юлсер кундемыште – «Чоткар Патыр», Советский районышто – «Кундыш кугыза», аккредитацийым эртыше «Марий калык йӱла» Советский, Кужэҥер да Марий Турек районлам авалта.
Семтӱня ден театр сымыктышыште ятыр онай событий лийын. Ныл ийыште Шкетан лӱмеш кугыжаныш театр марий йылме дене 28 у спектакльым шынден. Марий самырык театр — 29-ым, тышеч 10-жо – марла. Тений Сапаев лӱмеш академический опер да балет театр «Кӱдыратле Чумбылат» опер дене куандарыш.
Чонна йывырта Чумыр марий йоча хорым, Чумыр марий йоча духововой оркестрым, Чумыр марий йоча симфонический оркестрым да Чумыр марий йоча калык семӱзгар оркестрым погымылан.
Йылмынам, йӱланам арален кодымо шотышто ятыр сай проектым Марий тӱвыра рӱдер, МарНИИЯЛИ да Марий-влакын федерал калык-тӱвыра автономийышт илышыш пырля пуртат. Таче кечылан Марий йылме корпусышкына 60 миллион мутым чумырымо. Тушеч 20 миллионжым тергыме. Идалык мучаш марте йылме синтезаторым ыштен шуктат.
Калыкна дене кылалтше ятыр тӱҥ шонымаш мер еҥ деч лектеш. Варажым кугыжаныш кучемын полшымыж дене тудо илышыш кумданрак пура. Мемнан, марий-влакын, шке йылмына, тӱвырана, вургемна, мурына, куштымашна, юмыйӱлана уло. Чылажымат самырык тукымлан тичмашынак кучыктен пуаш уш-акылна, вий-куатна, пеҥгыдылыкна ситыше лийже. Ӱшанена, тидын дене ме финн-угор тӱнянам, элнам поянракым гына ыштена».
Погыным тӱрыс вияш эфирыште ончыктеныт, тудым интернетыште муын кертыда. АФУН-ын сайлыме 51 еҥан советше гыч шымытше – марий. Вуйлатышылан ик йӱк дене Пётр Тултаевым, Россий Федерацийын Федеральный Собранийжын Федераций Советшын еҥже, сайлыме.
С.Пехметова
