Марий кундемыштына моткочак шуко памаш йыргыктен йога. Лачшымак мыняре – рашыже иктат каласен огеш керт, очыни. Кокла шот дене 2000 наре уло манын палемдалтеш.
Чон йӱлен тыршат
Памаш вӱд яндар, а тугеже пайдале. Но южышт эше тӱрлӧ минераллан поян улыт, ятырыштым еҥ-шамыч тиде я тудо черым эмлен кертшылан, кугу виянлан шотлат. Санденак икмынярже деке кумылан-влакым экскурсий дене намиен коштыктат.
Советский районыштат тыгайлан шотлалтше памаш шагал огыл. Тидым шотыш налын, эсогыл нунын гоч эртыше турист маршрутым почаш шонат. Тидым илышыш пурташ кумылан-шамыч кокла гыч ик эн чолгашт ты йодышым каҥашаш кодшо кушкыжмын поселкышто Каныме рӱдерыште ты районысо «Марий кумалтыш» ушемын пӧлемышкыже чумыргеныт ыле. Тушко мыйымат ӱжыныт. Тымарте, мутлан, У Торъял районышто ятыр памаш дене лийынам, нуным ужынам, мо дене ойыртемалтмышт, моло нерген пален налынам. Сандене, толаш, мутланаш да икмынярышкыже миен савырнаш темлымекышт, уло кумылын кӧнышым.
А погынышо чолга еҥже-влак кӧмыт лийыныт? Советский районышто тыгай маршрутым почшаш верч уло чонжо дене йӱлышӧ краевед Георгий Иванович Мичеев, историк, краевед, «Марий кумалтыш» ушем вуйлатышын калык дене пашам ыштыме шотышто полышкалышыже Лариса Евгеньевна Васильева, Советский районын онаеҥже-влак Григорий Михайлович Виногоров ден Анатолий Васильевич Петухов. Вашлиймаште тӱҥалтыште кажныже памаш-влак нерген каласкалыш. Южышт районыштышт тиде, тудо ял воктене верланышыж нерген путырак радамлын палдарышт. Тыгак айдемын илышыштыже вӱдын могай верым налын шогымыж нерген ушештарышт, пале-влак нергенат ойлышт.
Тапшер, Шӱльыдӱр, Оваснур, Кундыштӱр
Тылеч вара турист маршрутыш пурташ шонымо памаш-влак кокла гыч икмынярже деке пырля миен толна.
Эн ончычак Тапшерыш тарванышна. Тиде – Григорий Михайловичын шочмо ялже. Тушто икте огыл, а икмыняр памаш верланен. Да кажныж нерген, адакшым тысе гына огыл, уло районыштышт улшо чыла гаяк памаш, тыгак кундемже, историйже нерген пӧръеҥ шагат дене веле мо, сутка дене каласкален кертеш, очыни! А марий калыкын историйжым тудо моткочак сайын пала. Арам огыл ты кечын ме кушто лийна гын, кажныж дене радамлын палдарыш.
– Кызыт ме Кундыш корем воктене, пӱя воктене, улына. Кундыш тӱҥалтыш марте шым меҥге наре лиеш. Тышеч Яраҥ – Уржум корно эртен. Мемнан ялыште да воктеныже ончыч чылаже латныл памаш лийын. Тачысе кечылан кум памашым эрыктен кучат. Шарнем, изиракем годым кугурак-шамыч кумытшо гыч вӱдым йӱаш огеш йӧрӧ, нуно осал памаш улыт манын ойлат ыле, – палдарыш ты ялын шочшыжо.
Вара ме Ӱлыл памаш деке волышна. Тушто чыланат киднам, чурийвылышнам шӱалтышна, Вӱд авалан тауштен пелештышна. Но Анатолий Васильевич гын тидын дене гына ыш серлаге. Тудо кыдалже марте кудашынак чывылалте!
Умбакыже эше Тапшерыштак улшо Кӱшыл Кугу памаш деке мийышна, вет лач тышеч ты ял тӱҥалын, рашемдыш Г.Виногоров.
Ынде ме Роҥго велыш кудална. Туштыжо, ты селам эртымеке, кӱкшака верыш шумеке, тугай мотор пӱртӱс сӱрет почылтеш! Ончылно, шола гыч тӱҥалын пурла велыш, кавадӱр мучко кумда-кумда чодыра шинчам куандара. Георгий Иванович эсогыл ыш чыте да, машинам чарналташ йодын, уремыш лекташ темлыш. Вара куанжым шылтен кертде ойлыш:
– Ончалза, могай мотор пӱртӱс! Вержат моткочак ойыртемалтше, вет эҥерын кӱварже кундемым кок ужашлан пайла. Роҥго велне шымакшан калык, а вес велне – сорокан, умбалнырак «чувылан» калык ила.
Умбакыже Шӱльыдӱр ялыш пурышна. Тыште «каскадный» манмылан шотлалтше памаш йыргыкта. Тудо кӱшычын тошкалтыш семын йоген вола, санденак тиде радамыш пура. Кӱшнӧ да мемнан лийме верыштыже памашым тӱзатыме, оралтым чоҥымо. Ӱлнӧ улшыж воктенак кугу писте кушкеш. Лач тудын деке, палдарыме почеш, тиде ялыште илыше-шамыч веле огыл, моло кундем гычат кумылан-влак кумалаш, вуйым саваш толыт.
Ончылно мемнам Советский районышто пытартыш жапыште поснак чапланыше «Илыше вӱд» памаш вучен. Молан пытартыш жапыште? Кок ий ончыч октябрьыште турист-влаклан толаш келыштарыме верым, «Курык Кугыза» у туристический маршрутым, почыныт. Тыге Оваснур чодыраште Курык Кугызалан кӱм шогалтеныт, стендым вераҥденыт. Лач нунак толшо кажне еҥым вашлийыт.
– Кызыт могай корно дене ошкылына, Кугу Отечественный сар годым марий республикын касвел-эрвел могырыштыжо илыше еҥ-шамыч лач тудын дене сарыш каеныт. Ты верыште каналташ шогалыныт, памаш вӱдым подылыныт да умбакыже тарваненыт. Тыгак Изи Кундыш дене шолым волтеныт – вӱд почеш пырням колтеныт, – ошкылмо годым палдарыш Григорий Михайлович. Вара ешарыш:
– Кундыш Кугыза – Кундыш эҥерын илыш вийжым аралыше оза. Тудым марий калык пагала, тудын деч тиде вийым йодын, тауштен налын шога. «Илыше вӱд» памаш воктене пӱртӱсын шолын шинчыше вийже поснак чот шижалтеш. Санденак тысе калыкын умылымаштыже тиде памаш Чумбылат Курык памаш дене иктӧр гай шотлалтеш. Чынак, тыште лиймеке, чонышто ласкалык да куан шижалтеш.
Тыште лийме годым Лариса Евгеньевна,пу корка дене памаш вӱдым коштал налын, ташлама пура коркашке пыштен, лум ӱмбаке ош мотор солыкым шаралтен пыштыш, да Григорий Михайлович ден Анатолий Васильевич, пагалымашым ончыктен, Вӱд авалан тауштен, вуйым савен пелештышт.
Памаш йоген лекме верым «леведме». Тушко мыят пурышым да семынем тауштышым. Мо оҥайже, лач тиде жапыште леведыш йымалне изи кайык ик йырым ыштыш да чоҥештен лекте! Мо тиде лийын? Кундыш Кугыза «мый тыштак улам, мом ойлымыдам, йодмыдам колынам да шукташ тыршем» манын палдарен гын веле?..
Пытартышлан Кундыштӱр ялыште Тӱҥ памаш дене лийна. А такше ты илемыште вич памаш уло манын ойлат. Лишеммына годым кумдан шарлен йогышо да кум пашман памаш вӱдыштӧ ик ӱдырамаш вургемым шӱалта ыле. Кум пашмамак пыштеныт гын, тугеже тиде – ялысе калыкын толын коштмо верже. А памаш ила – калык ила.
Советский районышто илыше да шке кундемыштым тӱзаташ, тудын дене утларак калыкым палымым ышташ кумылан чолга еҥ-шамычын шонымашышт илышыш пурталтеш гын, тунам турист маршрутышт эшеат вияҥеш да кумдаҥеш. Тугеже тек тыгак лиешак! Вет тыште пӱртӱсат толаш кумылаҥдыше, памаш-влакат кугу виян улыт.
Любовь Камалетдинова
Авторын фотожо
