20–22 сентябрьыште Хант-Мансийскыште ЮНЕСКО паша шотышто РФ комиссийын да «Северный форум» регион-влакын тӱнямбал организацийыштын вуйлатымышт почеш Финн-угор писатель-влакын всероссийский конференцийышт эртен. Тушко Российсе кундемла да вес элла гыч чылаже 205 еҥ ушнен, форумын пашажым шукынжо онлайн эскереныт. Участник да уна-влак коклаште Финн-угор литератур ассоциацийын президентше Янош Пустаи (Будапешт), международник-журналист, Российын да Белоруссийын совет жап деч варасе историйжым шымлыше эксперт Инесса Плескачевская (Гомель), «Кантемир» мер ушемын вуйлатышыже Владислав Думанов (Кишинев) лийыныт.
Конференций тӱҥ шотышто Югра кугыжаныш книгагудышто эртаралтын, 7 секций пашам ыштен, «Литературный газетын» кечылаже кышкарыште йыргешке ӱстел чумырген, кугыеҥ да йоча-влаклан образовательный программе-влак темлалтыныт.
Марий Эл гыч конференцийыш Йылмым, литературым, историйым шымлыше В.М.Васильев лӱмеш марий институтын вӱдышӧ шанче пашаеҥже, филологий науко кандидат Надежда ФЕДОСЕЕВА миен. Тудын дене мутланымым тыланда лудаш темлена.
– Надежда Александровна, мӱндыр Йӱдвелне кузерак вашлийыч?
– Сайын. Москвасе Внуково аэропорт гыч, 12 шагат йӱд чуч эрталтымек, самлётыш шинчын чоҥештенам. Вашлийыныт, ужатеныт, эн чапле унагудышкышт илаш пуртеныт. Чыла окса роскотым ХМАО–Югра правительстве шке ӱмбакыже налын. Ола эше самырык, кодшо курымын 50-ше ийлаштыже чоҥалтын, зданий-влак кызытсе пагытлан келшен толшо улыт.
Икымше кечын «Торум Маа» кава йымалысе музейыш наҥгаеныт. Ончыктен коштыктеныт, кол лемым пукшеныт. Тоштерым ыштымашке изи чотан калык-влак гыч лекше писатель-шамыч Иван Шесталов ден Еремей Айпин кугу надырым пыштеныт.
– Те пленарный заседанийыште докладым ыштенда.
– Да, пытартыш 20–30 ий жапыште тӱрлӧ литератур кузе вияҥмым шотыш налын, доклад-влак лийыныт. Мыят 21 курымысо марий сылнымутна нерген каласкаленам.
– Моло-влакын ойлымыштым колыштын шинчымыда годым шке семында таҥастаренда, очыни. Марий литературына кузерак коеш вара? Пеш шеҥгелне огыл?
– Уке. Тыгеже ончалаш гын, марий писатель-влак, кугу жанрым ойырен налын, романым шочыктат. Одо литературыштат тиде шижалтеш. Драматургийнат пешыжак нужна огыл: комедият, фарсат, драмат возалтыт. Коми поэзийыште пытартыш жапыште япон хокку формо дене возымо почеламут-влак вашлиялтыт. Кум корнан почеламутым серыше семын марий поэт-влак кокла гыч Владислав Самойлов гына шарналтеш.
– Конференций хант калык гыч лекше кумдан палыме Еремей Айпинын 75 ийым теммыж дене кылдалтын. Тудым шкенжым ужаш пернен?
– Писательын лӱмгечыжлан «Проза Еремея Айпина: этнофилологический ракурс и историческая поэтика» лӱман монографийым луктыныт. Икымше кечынак книган да «Я слушаю землю» ончерын презентацийышт лийыныт. Еремей Данилович конференцийыш толын ыле, ӱмбач ончалмаште пеш тыглай айдемыла койо, шкенжым кугешныл ок кучо. Монографийым пеш изи тираж дене луктыныт, но мый Марий Элыш кондышым. Тылеч посна авторын «Божья Матерь в кровавых снегах» книгажым нальым.
Мо шинчашкем эше перныш, писатель-влакым тушто моткоч пагалат, аклат. Кугу ийготан хант писатель Мария Волдина толын ыле, тудым, манмыла, чуч кидыште нумал огыт кошт.
– Тылеч посна Те «Финн-угор литературым шымлымаш» секцийыште «Югорно» эпос дене палдаренда. Могайрак акым пуэныт? Иктаж йодыш лектын мо?
– Конференцийлан финн-угор калык-влакын книга ончерыштым ямдыленыт. Марий сылнымутымат чумыреныт, мыят икмыняр книгам – 2014 ийыште лукмо «Югорно» эпосым, тений савыкталтше «Белая лебёдушка» йомак сборникым – пеленем намиенам. Кушто налаш лиеш манын йодыштыныт, мый электрон книгагудым ончалаш темленам. «Югорно» шотышто «тудым эпосак манаш лиеш мо?» йодыш йыр каҥашымаш тарванен.
– Те кузе умылтаренда?
– Ятыр финн-угор калык-влакын шке эпосышт уло: тиде – карел да финн руно-влак негызеш возымо «Калевала», мордва калыкын – «Масторава», Михаил Худяков одо-влак нерген рушла эпосым чумырен, икмыняр автор удмурт йылмыш кусарен, Василий Ванюшевын кусарымыжым эн сайлан шотлат. Ужыда, эпосым калык шке ок возо. Мутлан, Элиас Лённрот «Калевалам» поген чумырымо руно-влак негызеш сюжет почеш чоҥен.
Мемнан «Югорным» ончалаш гын, тудын кажне ужашыже йомак, легенде негызеш возалтын, герой-влакат марий мифологий гыч налме улыт. Эпосын авторжо Анатолий Спиридонов шкеже, «Тидым возаш мыйым марий муро таратен», манын ойла. Поэт Анатолий Мокеев эпосым марий йылмыш мастарын кусарен, да пеш мотор марий произведений шочын. Венгр шымлызе Петер Домокош пытартыш статьяштыже возен: эпосым мыняр шымлем, кажне гана выступлениемым вашталташ перна, могай-гынат калыкын могай-гынат эпосшо шочеш». Чыла тидым иктешлен, каласен кертына: «Югорно» – калык фольклор негызеш шочшо поэтический произведений.
– Сылнымутым ик йылме гыч весыш кусарыме йодыш шотышто могай шонымашке шуыныт?
– Кусарыме йодыш дене секцийын пашажым вӱдышӧ Вера Пантелеева дене посна вашлийын кутыренам. Тудо Москвасе М.Горький лӱмеш литератур университетыш удмурт ӱдыр-рвезе-влакым чумыра, 1 гыч 5 курс марте вӱденак шога. Ойлымыж почеш, произведенийым руш йылмыш кусарымым огыл, а оригинал йылме гыч кусарыман. Тидын нерген ожнат ойлат ыле. Но кузе тидым ышташ? Поэт-влак шке почеламутыштлан подстрочникым ыштат, вара тудым руш поэт кусара. Тидын годым ик кусарышыже пеш моштен келыштара, а южышт шке образыштым пуртат.
– Кок кече жапыште палымыда-влакым вашлийында?
– Коми, Удмуртий гыч толшо коллеге-влак дене мутланенна. Ятыр ий Йӱдвелне илыше землякна, Марий Турек вел гыч, Александр Игумнов Марий Эл гыч улыт манмылан, лӱмын кычал толын. Тудо 66 ияш, Афганистан да Чечня сар корнылам эртен. Еремей Айпинын лӱмгечыжлан серыме почеламутшылан семым пыштеныт, пеш мотор муро шочын. Тунемшем Людмила Андреева, аспирантурышто пырля тунемме Феня, Феодосья Лельхова, дене вашлийынна. Шкенан поэтессына Раисия Сунгурован ойлымыжым колышташ йӧн лийын огыл, но иквереш логалынна. Икманаш, миен коштмем вашлиймашлан поян лийын.
– Тыгай конференций мом пуа?
– Тыгай вашлиймашке лектын коштат да у шӱлышым налме гай чучеш, у шонымаш-влак пурат, моло кундемлаште литературовед-влакын шымлымаш пашаштым ужат. Писатель-влак тӱҥ шотышто могай тематикым налаш лиеш манме йодышлан икте-весышт деч тунемыт. Теве мемнан деке ӧрдыж кундем гыч ик-кок писательым унала ӱжаш да шымлызе, лудшо-влак дене вашлиймашым эртараш гын, моткоч пайдале лиеш ыле.
– Иктешлыме семын мом каласеда?
– Конференцийын лектышыже семын теве мом ончыктыман. Финн-угор сылнымут дене кылдалтше тыгай конференцийым кажне ийын ХМАО – Юграште эртараш пунчалме. Весе, мыйын шонымаште, моткоч кӱлешан, Финн-угор писатель-влакын ассоциацийыштым ыштыме, тудын уставшым пеҥгыдемдыме. У ушемымым вуйлаташ писатель Еремей Айпинлан ӱшаныме.
– Тау, Надежда Александровна, тыге радамын каласкалымыланда. Ончыкыжымат пашада ушныжо.
Л.СЕМЕНОВА мутланен
Фотом еш альбом гыч налме
