Сурт оралте шеҥгелне кормам рулон дене оралымым ужат гын, тыште вольыкым шуко ашнымым вигак умылет. А оралтым урем велым ончалат гын, тудын чаткалыкшым озажын шотан улмыж дене кылдет. Пӧрт кӧргышкыжӧ пурет гын, марий тӱран чаршам, кӱпчыкым да юмынлукым ужын, тудын марий чонан улмыжлан ӱшанет.
– Ӱшанеда ма, уке, мемнан ялна вержымат да лӱмжымат ик гана веле огыл вашталтен. Кугезына-влак ончыч Татарий вел Арборышто, Тат-Арборышто, иленыт, но суас-влак шыгыремдаш тӱҥалмеке, вес верыш кусненыт. Меҥгат пелылан ӧрдыжтырак памаш воктене ялым шынденыт да Памашъял манын лӱмденыт. Вара туштат, татар мланде манын, нуным ишаш пижыныт. Да эше кум меҥгылан кӱшкырак, марий кӱсото деке, кусненыт, ялжым Шӱргынур манаш тӱҥалыныт (кеч ончычсо лӱмжымат кучылтыныт). Тунам гына эрык дене шӱлалтеныт. Но тушто кодшо курымысо 20-шо ийла тӱҥалтыште вӱд пытен каен, да тышке, вӱд воктеке, ялым волтеныт, а лӱмжым арален коденыт, – каласкала ты сурт оралтын озаже Ф.Г.Прохоров.
Ала ты шот гычак тудо кӱсотым марийын аралтышыж семын ончаш тӱҥалын. Да тиде яра мут огыл. Феликс Гурьяновичын кочаже, Константин Егорович, ялыште карт кугыза лийын. Совет жапыште кумалтышым, шкат паледа, шолыпрак эртареныт. Но уныка кочаж дене пырля ик гана веле огыл Агавайремыш лектын, еш кумалтышышкат миен. Туге гынат кумалтышым угыч эртараш тӱҥалмешке да уныкан ты пашаш ушнымешкыже шагал огыл ий эртен.
Арборысо кандашияш да Кугу Карлыганысе кыдалаш школла деч вара Феликс Прохоров Марий политехнический институтын машиностроительный факультетышкыже тунемаш пурен. Кокымшо курс деч вара 1991 ийыште армийыш каен, юж-десант войскаште служитлен. СССР-ын шаланымыже чонешыже кочо палым коден, сандене эсогыл тунеммым кудалтен. ОМОН-ыш каяш шонен пыштен улмаш, но кенета сусыргымыжо чаракым ыштен. Ялышкыже пӧртылын да ӱдырым налын. Тыгодымак Марий Турек СПТУ-што ветеринарлан тунем лектын да верысе «Восход» озанлыкыште ветврачын полышкалышыжлан ышташ тӱҥалын. Но икмыняр жап гыч тудым, 25 ияшым, озанлыкын кокымшо отделенийжым вуйлатышылан шогалтеныт.
– Жап неле лийын тунам. Йолташем-влак Москваш коштыныт, мыйымат наҥгайынешт ыле. Шольым, Владислав, манеш: «Изай, айда каена, мом тыште пычырик оксалан ыштен киет!» Мыйже ойлем: «Тый кает, мый каем, чылан каен пытена гын, ялже кӧлан кодеш?» Лӱмын манме гай пелашем, Любовь Борисовна, дене коктын пӧртым ышташ тӱҥална. Ончычшо ача-аван тошто пӧртыштышт иленна. Ачам, Гурьян Константинович, милицийыште участковыйлан ыштен, авам, Елена Николаевна, школышто туныктышо лийын гынат, тӱкан шолдыра вольыкым эре ашненыт. Сандене меат еш йӱлам шуйышна. Но ик-кок вуйым огыл, фермер семын лу утла ончаш тӱҥална. Мемнан дене тыште шукын, мландым арендыш налын, вольыкым ашнат. 40 суртан изи яллан 80 вуй наре кугу вольык уло. Пошкудем лу-латкок вуйым, тукым шольым шагал огыл, эше ик рвезе куд-шым вуйым ончат. Тысе пошкудо Лоп ялыштат ушкалым шуко ашнат. Ала суас воктене илена да, тудын деч начарын кояш огыл манын, марийым пагалышт манын тыршена. Шӧржымат Татарий гыч поген каят. Тек ужыт, могай пашаче мемнан калык. Кеч тыге кугезына-влакым суапландарена, – нимыняр шылтыде каласыш Феликс Гурьянович.
А вольыкым шуко ашнымашыже кушеч тӱҥалын, шонеда? Ял воктенак «Восход» колхозын фермыже уло, тушто 500 наре вуй тӱкан шолдыра вольыкым шогыктат. Тудым ончышо-влакше нине ял гычак лийыныт. А нунылан шочшышт полшаш коштыныт да тыгак вольыклан шӱмаҥыныт. Южышт вара изирак еш фермым почыныт. Кызыт шагал ялыште тынар вольыкым ашнат. Туге гынат пытартыш жапыште тысе озанлыкат вольык ончышо шотышто нелылыкым шижаш тӱҥалын. Тидыже отделений вуйлатышым тургыжландарыде ок керт, вет тудо эше тысе ферме ден складым вуйлатыме пашам шукта.
– Доярке-влакше кызытеш улыт, но кандарыме але жаплан вашталтыме йотке огыт сите. Сандене шукерте огыл озанлыкын икымше отделенийже – Кугу Карлыган гыч шупшыктышым. Кок шагат эрдене кынелам да шке машинам дене кондаш каем ыле. Шукынжо ик пашам веле огыл шуктена. Теве ветеринарна тӱҥ пашаж деч посна эше дояркылан ышта. А колхоз председательна ден агрономна кугу ийготан улыт гынат, тыршат, вет самырык специалистым муаш куштылго огыл. Механизаторна-влак кызытеш ситат, но южыштлан кок-кум технике дене ышташ логалеш. Озанлыкна йӧным кычалеш. Тений у комбайным налме, кугыжаныш субсидий кӱшеш у КЗС-ым чоҥымо, складым ачалыме, ферме леведышым тӧрлымӧ. Илаш тӧчена такше, – радамлен нале отделений вуйлатыше.
Тӱшка озанлыкыште икмыняр пашам шукташ да эше мӧҥгыштӧ тынар вольыкым ашнаш – манаш веле. Ешыже полша да йӧра. Мийымына годым ача ыш ярсе гын, вольыклан пукшаш кыдалаш эргыже, Даниил, лекте. Тудо ты пашам ынде сайын пала, школышто тунеммыж годсек полша. Кызыт ПГТУ-н машиностроительный факультетыштыже (ачан корныжым шуя) икымше курсышто шинчымашым пойдара. Канышлан толын ыле. Ачажын ойлымыж почеш, ушкалымат лӱштен мошта. «Тунем пытарымекыже, ялыш толеш манын шонена, кузе лиеш, ала. Вет пашанам шуяш, ялым шотыш кондаш кӱлеш», – мане еш оза. Кугурак эргышт, Владислав, олаште ила, тусо ик предприятийыште
пушеҥгым обрабатыватлымаште мастерлан ышта. А изирак эргышт, Арслан, Арбор школысо йочасадыш коштеш. Сандене тӱҥ ӱшан – кыдалаш эргылан.
А тӱҥ эҥертышыже – мутат уке, пелашыже, Любовь Борисовна. Вольыкым шогыктымо верым эрыктыме, пашаеҥ-влаклан кочкышым ямдылыме сомылым тудо шукта. Шкеже 1993 ий годсек Арбор тӱвыра пӧртыштӧ ышта, кид паша мастарлык кружокым вуйлата. А тӱвыра пӧртшым марийжын шольыжын пелашыже, Наталья Фёдоровна, вуйлата. «Арбор вел» ансамбльланат нунак вуйын шогат. 2019 ийыште ансамбль дене Крымыште лийше «Алтын Майдан» фестивальыш миен коштыныт да гран-прим конденыт. Марийже манмыла, марий чонан да уста улыт. Мӧҥгыштышт окнасе чарша, диванысе кӱпчык да кочмыверысе юмынлук марий тӱран улыт гын – тудын тыршымыж дене.
– Марий улына, марий юмынйӱлам шуктен шогена, латикымше ий кумалтышыш лектына. Шыже кумалтышыш, шошым Агавайремыш. Эше ӱдаш лекме годым пелештена. Ожно кочамыт эре тыге ыштат ыле. Озанлыкын отделенийжым вуйлаташ тӱҥалме годсек онаеҥ-влакым пелешташ кондем. Санденак Юмыжат мыланна полшен шога, – ӧрыктарыш чон кумдалыкше дене Феликс Гурьянович.
Теве эше кунамак тыште марий юмынйӱлам угыч ылыжташ пижыныт. Шке вий дене, кертме семын. Полшаш карт-влакым ӱжыныт – Шернур район Лажъял гыч Василий Фёдорович Смирновым, Марий Турек гыч Григорий Серафимович Ивановым. Нуно Юмылан пелештыме пашам шуктеныт гын, Феликс Гурьянович ямдылен шоген. Тудо шкежат Агробизнес кадрым уэш ямдылыше институт пелен марий юмынйӱлам шуктышо специалистым ямдылыме курсым кок ий ончыч тунем лектын. Да шкежат ты пашам шуктен кертеш, но ожно ойлымо почеш, 60 ийым темыше гына карт лийшаш, манеш. Кеч тидлан тудо ямде. Ямде кочажын пашажым шуяш.
– Марий юмынйӱла пеш виян. Пӱртӱслан эҥерта тудо. А пӱртӱс деч посна илыш уке. Сандене йӱланам арален кодаш илышак йодеш. Курым гыч курымыш арален толын тудым калыкна. Тидым шуяш – мемнан порысна, – ойла Ф.Г.Прохоров.
Тудо эше Карлыган кундемыште нылымше созыв, Марий Турек районышто кумшо созыв почела депутат сомылым шукта. Пытартыш созывыштак ял шотан Карлыган илемын вуйлатышыжлан, Марий Турек район погынымаш вуйлатышын алмаштышыжлан шогалтеныт. Мо дене сулен тидым манын йодмат ок кӱл – верысе калык верч тыршымыж дене. Район рӱдыш веле огыл, яллашкат чапле корно лийже, озанлык-влак вияҥ кертышт, ял-влак ынышт пыте, самырык-влак тушан кодышт, вольыкым ашнышт але шке пашам тӱҥалышт – теве мо верч тудо тургыжлана. Эше амалкалче семын кевытым куча. Тудыжо Шӱргынур яллан улыжат икте. Колхоз да ферме пашаеҥ-влак тушто кӱлеш сатум, кочкыш продуктым, свежа киндым арымеш налын, вара пашадарышт гыч тӱлен кертыт. Чылажат калык верч шонен ышталтеш. Мый огыл гын, кӧ? – манеш тудо ончычсо десантник семын да чыла вере шуаш, чыла шукташ тырша. Юмо полшыжо манаш гына кодеш.
Юрий Исаков
Авторын фотожо
