Ксения Секретова,
Марий республикысе И. С. Палантай лӱмеш тӱвыра да сымыктыш колледж, «Музык теорий» отделений, IV курс
Савыкташ Геннадий Сабанцев ямдылен
Кугу Отечественный сар дене кылдалтше теме мемнан эл искусствышто курымашлык да нимучашдыме. Мый кызыт фронтовик-композитор Андрей Яковлевич Эшпайын тиде темылан возымыж нерген каласкалынем.
«Каеныт рвезе-влак войнаш…»
Мемнан лӱмлӧ землякна фронтыш 19 ияш логалын. Сеҥымаш шошо кечым коло ий шушашыж годым Берлиныште вашлийын.
А сар тӱҥалме нерген уверым ончыкылык композитор Чувашийысе Мариинский Посадыште ача-аваж дене пырля илымыж годым колын. Латкуд ияш самырык рвезе фронтыш каен кертын огыл, но варарак тудым ужмыжат ӱмыр мучкыжлан ситен.
Фронтыш логалмек, Эшпай ондак госпитальыште сусыргышо-влаклан полшаш тӱҥалын. Варажым тудо шарналтен: «…музык дене ондак тыршымем тыглай сомыл семын, тӱҥ огылла чучын гын, тыште мый умылышым: сарыште музыкат мылам пайдале лияш полша. Госпитальлаште мый шуко выступатленам, мурызо-влаклан шоктенам, тыгодым ужынам: сусыргышо-влак тидлан пеш куанат, тугеже мыйын музыкемат нунылан кӱлешан».
1943 ийыште Андрей Эшпай Чкалов оласе (кызыт Оренбург) пулемётный училищыш тунемаш пура. Но вашке тудым, немыч йылмым сайын палыше семын, йот йылмым тунемме военный институтыш колтат. 1944 ийыште латиндеш ияш лейтенант военный кусарышын дипломжо дене 1-ше Белорус фронтыш разведке взводыш логалеш. Кумшо ударле фронт дене пырля сар корным мучаш марте эрта. Самырык композитор Варшавым утарымаште кредалын, фашист-влакым Балтий теҥыз воктене, Одер эҥер серыште, Померанийысе бухтышто йыр авырен налмаште да пытарымаште лийын.
Сар жап композиторын шӱмешыже тӧрланаш лийдыме сусыр палым коден, сӧй тулеш пытыше-влак нерген эреак шарныктарен. Нунын коклаште вет йӧратыме Валентин изажат лийын, тудо Ленинград воктене сарын икымше кечылаштыжак вуйжым пыштен. Неле йомдарымашым чытен Андрей Эшпай сар теве-теве пытышаш лишанат. Тидын нерен варажым шарналтен: «Салтак-влакын кешымашышт – йӧршеш посна шижмаш, тидым мый тушто, Берлин воктене, сайын умылен налынам. «Мый» манме шонымаш тыште йомеш, «ме» манме гына кодеш. Мыйын йӧратыме, лӱддымӧ дечат лӱддымӧ кок йолташем ыле – Архангельск гыч Володя Никитинский ден Ташкент гыч Гена Новиков. Ме эртак пырля лийынна, икте-весылан ик гана веле огыл полшенна. Нуно коктынат пӱтынь сар вошт эртеныт да коктынат Берлин верч кредалмаште, сарын пытартыш шагатлаштыже коленыт».
1946 ий сентябрь марте Эшпай Берлиныште информаций управленийыште служитлен. Немыч-фашист захватчик-влак ваштареш кредалмаште патырлыкым ончыктымылан Совет правительстве деч таумутым налын, Йошкар Шӱдыр орден, «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941–1942 гг.», «За освобождение Варшавы», «За взятие Берлина», тыгак «За Варшаву. 1939–1945» польский медаль-влак дене палемдалтын.
Ятыр ий эртымекат Андрей Эшпай сарыште мом чытымыже нерген кумылын каласкален огыл. Тыге веле манын: «Сарыште моткоч шучко. Лӱдмым иктат ок ончыкто, ок ойло гынат, тудо тыйым шкеж деч ок колто. А творчествыште тиде теме, конкретно сар нерген от возо гынат, фронтышто кредалше художникын эртак пеленже лиеш».
Икана Андрей Эшпай телевидений передачыште сар нерген каласкалымыж годым Берлиныште рейхстаг пырдыжеш кидпалым коден омыл манын: «Те ала умыледа, ала огыда умыло, но кузе кидпалым кодет? Ах, могай герой улам манын мо? Чыла герой-влак тушан кодыныт – мландешан…»
Лачак фронтышто Андрей Яковлевич музык дек чон шупшмыжым шижын. Палыме композитор Николай Мясковский икана шкеж нерген каласен: «Ӧрмашан, но сар мылам музык нерген шонкалымашемым «яндарештараш» полшен». Эшпаят шке илыш пашажым шуко шотышто сарыште чытен лекма гоч муын. Мобилизаций деч вара тудо Моско консерваторий пеленысе музыкальный училищыш, варажым консерваторийшкат пура. Иканаште кок факультетыште тунемеш: композиторлан (Н. П. Раков, Н. Я. Мясковский, Е. К. Голубев да А. И. Хачатурян туныктат) да пианистлан (В. В. Софроницкийын классыштыже).
«Утаралтше тӱня шарна…»
Сандене ӧрман огыл: сар теме тудын творчествыштыже воштак эрта. Сӧйлаште чытен лекмыж почешак вара мурыжо-влак шочыныт: «Москвичи» («Серёжка с Малой Бронной…)», «Песня о тишине» («Майор Вихрь» фильм гыч), «Непришедшие с войны» («Парашюты на деревьях» фильм гыч), «Уходили парни на войну», «Я не забуду»; «Нет меня счастливее» оперетте, Икымше, Кокымшо да Визымше («Военный») симфоний-влак, «Помните» («Круг») балет.
Чылалан палыме «Москвичи» муро гыч корно-влак Москошто май пайрем кечылаште эреак йоҥгалтыт. Тиде муро фронтышто колышо нӧргӧ рвезе-влак нерген, нуным пуста пачерлаште вучен-вучышо, ӱмырыштым ынде шкет эртарыше авашт нерген ойла.
Андрей Эшпай дене ик курсышто тунемше Александра Пахмутован мутшо почеш, тиде муро «мемнан илышыште посна верым – «пьедесталыште» огыл, а шӱмыштӧ – айла. Тиде мурын темыже – мыланна чылалан пеш шерге. Муро моткоч чапле, айдеме чонлык, тыглай да юалтарыше шӱлышан. Тудлан ӱшаныде от сеҥе. Вет тыштат шкешотан лӱддымылык уло – лапка тыглайлык гоч ошкыл вончаш да ӧрыктарыше тыглайыш толаш».
Тиде муро-реквиемын мутшым фронтовик-поэт Евгений Винокуров возен. (Каласен кодаш лиеш: тудо вара Валентин Колумбын почеламутшо-влакымат рушлаш кусарен. – М.Э.) Икымше гана почеламут «Новый мир» журналеш савыкталтын да тунам икымше корныж дене лӱмдалтын («В полях за Вислой сонной…») Почеламут корно-влак Польшым немыч-фашист захватчик-влак деч утарыше совет салтак-влакын нелылыкым чытен лекмышт да пӱрымашышт негызеш шочыныт. Поэт Евгений Винокуров шкежат тушто лийын.
Почеламутым Андрей Эшпайлан Марк Бернес конден. Композитор шарналтен: «Тиде моткоч ӧрмашан! «Серёжка с Малой Бронной» мурышто мо нерген ойлалтеш, чылажат мый денемат лийын. Почеламутым лудын лектынам да тӱҥгылгымӧ гай лийынам… Мыйын тунамсе кӧргӧ шижмашем гаяк сӱретым ик гана веле огыл концертлаште ужынам. Иосиф Кобзон дене Озаҥыште выступатлымынам шарнем – еҥ-влак шортыныт, вет муро кажнынат шӱм-чонжым тарватен…»
Композитор шкежат фронтыш Бронный урем гыч каен, тольык Большой манме Бронный гыч. Висла эҥер серыште кредалмаште лийын. Тылеч посна, почеламут корнылаште тудо шке аважым ужын, тудыжо кугурак эргыжын, Эшпайын изажын, пӧртылмыжым пытартыш кечыже марте вучен илен.
Эшпай мурылан семым «лӱмын Бернеслан», тудын тымык, «профессиональный огыл», но путырак чоныш логалше йӱкшылан возен. 1965 ийыште Эшпайын «Москвичи» мурыжым Игорь Голосовскийын тыгаяк лӱман повестьше почеш сниматлыме «Хочу верить» кинофильмыште (режиссёр Николай Мащенко) кучылтмо. Фильм деч посна, муро Российысе ятыр мурызын военный репертуаржым сӧрастарен, тудым София Ротару, Лев Лещенко, Иосиф Кобзон, Михаил Боярский, «Песняры» ансамбль да молат муреныт.
Сар тематикан шагал огыл фильмыш композиторын мурыжо-влак пуреныт. 1967 ийыште «Майор Вихрь» телефильмыште «Песня о тишине» (мутшо Л. Дербенёвын), 1973 ийыште «Парашюты на деревьях» фильмыште «Непришедшие с войны» муро-влак йоҥгеныт. Кажне муро – сар жапым шарнымаш гыч посна лаштык. «Я не забуду» мурыж нерген Эшпай ойлен: «Тудо сар нерген каласкалыше «Мой дневник» лӱман радиопостановкылан возалтын. Тӱҥ геройжо – тылышке эвакуироватлыме тунемше йоча. Фронтышто каен шогышо событий деке шкенжынат моткоч лишыл улмыжым пеш келгын шижеш. Тидын нергенак муро сералтын. Тудо – колышо-влакым шарнымаш нерген, илышын ончыко кайымаште пиал улмо нерген…»
Андрей Эшпай – кугу жанрлаште
Сар пуламыр, тушто лийше йомдарымаш, шарнымаш теме Андрей Эшпайын утларак серыпле жанрлаште – симфонийлаштыже, хорлаштыже – рашемалтеш. «Ленинград воктене сарын икымше кечылаштыже колышо Валя изамлан», – шинчавӱдым йончаш таратыше тыгай корныла дене тӱҥалеш «Артюр Рембон почеламутшо-влаклан кум хор» манме произведений. XIX курымысо француз поэт дек мелын лийын, композиор тудын кум почеламутшым ойырен налын, лачак тушто сар теме, Илыш ден Колымашын образышт тарваталтыт. Сем аршаш хорлык кум миниатюр гыч шога: «Шижмаш», «Лопышто малыше» да «Тек чылан йӧратыме пагытышт толын шуэш». Посна шижмашым тарватат кумшо ужашысе корно-влак:
Тек чылан йӧратыме пагытышт толын шуэш.
Мочол шуко чытенам, ом шарне мый шкежат;
Орлык ден шӱлык кӱш, каваш, кӱзеныт; пычкемыш шӱлык дене
Вӱршеремже темын. Тек чылан йӧратыме пагытышт толын шуэш.
Кудалтыме пасу тыге эрык тамле пуш дене кокланже пеледеш
Йырынчык копшаҥге-влакын палыме йӱкешышт чылт шӱкшудо семын.
Тек чылан йӧратыме пагытышт толын шуэш.
Икымше кок ужашын семже вургыжмаш дене темын, тудо сонорикым, кластер техникым, хорлык педальым, йӱк-влакым оҥарыше йӧным шыҥдарымаш дене почылтеш, тыште сар годсо чыташ лийдыме коржмаш ден илыш чын шижалтыт. «Тек чылан йӧратыме пагытышт толын шуэш» манын мучашлыше номер кече волгыдо дене шыҥдаралтын, да композитор ӱшана: тудын шкенжын ожнысо шучкылыкым чытен лекмыже, лишыл-влакым йомдарымыже тетла нигунамат уэш огыт лий.
Колышо йолташыже-влакым шарнен, Андрей Эшпай Моско консерваторийыште тунеммыж годым Икымше симфонийым воза (1959). Возымаштыже эпиграф семын Владимир Маяковскийын почеламутшо гыч «Толшаш кечыла деч куаным шупшын налман» корным кучылтеш. Драматургийым «сар да тыныслык» ваштарешла таҥастарымашеш чоҥымо. Тиде кажне ужаш кӧргысӧ тӱрлӧ койыш-шоктышым ваш таҥастарымаш огыл, а кок ужашан сем аршаш кумдыкышто ойыртемалт шогышо шижмашым ик мучаш гыч вес мучашыш шындымаш. Икымше ужаш – колышо-влаклан реквием, кокымшо – толшаш кечын куанже. Тыгодым пӱтынь симфонийын семже ик тичмаш тематике гыч илана. Тиде – пеҥгыде теме-тезис, тудо эн ончылнак йоҥгалташ тӱҥалеш да пӱтынь сем аршаш мучко вийлана:
Икымше ужаш ойган es-moll дене возалтын. Тымыкын йоҥгалтмаш да 3/2-анеш негызлалтше ритм эркын-эркын тӱрлӧ йӱк ешаралт толмо дене чакона, пасскалий сынан темым ушештарат. Покшел ужаш – хорал, туддеч ончыч оркестрын чот патетике куатан tutti-же йоҥгалтеш. Мучашлыше ужашыште, авторын шкенжын йӱкшӧ семын да «нимоат мондалтын огыл, нигӧат мондалтын огыл» цитате семын, басан кларнетын соложо йоҥга.
I ужашысе семыш шыҥдаралтше, почела солнышо шӱм-чон вургыжмашым посна айдемын келге монологшо ден шонкалымашан диалог, трагедиян хорал ден йӧсланымаш-патетикан кычкыралмаш-влак вашталтен шогат.
Симфонийын кокымшо ужашыжын илышым моктышо, пайремле-куштымаш темыже (Allegro vivace) марий калык семлан лишыл. Шкенжын ятыр моло возымыж дене таҥастарымаште, Эшпай тыште ялт калык образецым ок кучылт, а марий фольклорын келшыше лексикыжым иктешла. Тиде ужашын раш волгалтше театрлык сынже С.С.Прокофьевын стилистикыжым шке семын устан савыралме нерген ойла, тыгодым оркестрын чумыр колоритше (эн ондак I ужашыште) Н.Я.Мясковскийын кылжым умбакыже шуйымо нерген каласа – тыште шуко семӱзгарым кучылтмо да нунын посна йоҥгалтмышт нерген ойлена. Мучаште, кульминаций годым, калыкын чон коржмыжо еҥ-влакын сеҥымашлан юарлымышт дене алмаштеш.
Композиторын Икымше симфонийжым тудым возымо ийынак Моско консерваторийын Кугу залыштыже Геннадий Рождественскийын вуйлатыме СССР Кугыжаныш симфонический оркестр йоҥгалтарен. Тудын йоҥгалтмыжым варажым Российыште веле огыл, вес эллаштат кугун аклен вашлийыныт. Тиде произведений Андрей Эшпайын трагедиян-философиян радамыште улшо возымашыж гыч иктыже.
Сар пуламыр да тудын варасе кочыж нерген шонкалымаш семын композиторын Визымше симфонийжат лийын, тудым автор «Военный» манын лӱмден. Симфонийын музыкшо айдеме тукымын да тӱнян пӱрымашышт нерген каласкала, тудо осаллык да ӧкымлышӧ вий ваштареш тавадаҥ шогымо семын йоҥга, сарын трагедийже тетла ынже лий манын шижтара. Дмитрий Шостаковичын «Ленинградский» симфонийжын икымше ужашыж семынак, Эшпайын Визымше симфонийыштыжат конфликтлык драматургий руш мурын йӱк ойыртемжын да осаллык сынын немыч шлягер-маршын цитатыж дене ваш тӱкнымышт дене шочеш.
Визымше симфонийым Эшпай 1985 ийыште Берлиныш миен коштмыж деч вара возен. Берлиныштак 2014 ийыште, композиторын колымыж деч ик ий ончыч, тудын «йотэл» премьерже лийын.
Сар ваштареш шогымаш Андрей Эшпайын «Круг» (вес лӱмжӧ «Помните!») кок актан балетыштыжат йоҥга. Тудым 1981 ийыште Самарысе (Куйбышевысе) балет труппым вуйлатыше Игорь Чернышёв дене пырля возымо. Тиде балет – айдеме тукымын тӱня пытымаш деке корныж нерген, сарын эн шучко осаллыкше нерген, йӧратымашын моткоч кугу вийже да шкем чаманыдымаш нерген туштен ойлымаш (притче). Музыковед Инна Касьянован мутшо почеш, «″Помните!″ – кӱкшӧ публицистикыш виктаралтше сынан спектакль, хореографий йылме дене тыныслык темым почын пуымаш, келге философийлык иктешлымаш шотышто балет искусствышто тыгайже укеат докан».
Тений мемнан элна Кугу Сеҥымашын 80-шо идалыкшым палемдыш. Историйыште лийше кугу деч кугу сеҥымаш совет калыкын шкем чаманыдыме, нигунам уждымо подвигшылан кӧра гына толын кертын. Шке илышыштым пуэн, айдеме тукымлан тыныс кавам пӧлеклыше-влакын волгыдо сынышт жап дене нарынчаҥше фоторгафийлаште да мемнан шарнымаште веле огыл аралалтыт, курымашлык искусствыштат илат. Кугу Отечественный сар годсо музык тугодсо кӱдырчан жапын чон ӱжмашыже семын лийын, шке Шочмо Элжым аралаш кынелше калыкын кӧргӧ шижмашыжым шыҥдарен. Тушко пӧртылташ лийдыме йомдарымашат, чон коржмат, трагедият да тыгодымак сеҥымашлан пеҥгыде деч пеҥгыде ӱшан, а тӱҥжӧ – Шочмо Эл деке нимучашдыме йӧратымаш шыҥдаралтыныт.
Сар ийласе произведений-влакын шӱлышышт ветеран-влакын шӱмыштышт веле огыл (а нунышт моткочак шагалын кодыныт) келгын аралалтеш, но самырык тукымынат чонжым тарвата, вет тиде музыкышто – мемнан кугезына-влакын ончалтышышт. Тудын гоч ме шӱм-чон шижмашым налына, тудак мемнан калыкын Кугу Сеҥымаш верч пуымо моткочак кугу акше нерген мондаш ок пу. Ме кугешнена! Ме шарнена! Да моткочак шонена: туштат – «омыюан Висла воктенат» – тек огыт мондо.
Савыкташ Геннадий Сабанцев ямдылен
