Зоя Богданова-Яшметова – Шернур район Кыдасолаште шочшо Исай Выльыпын (Филипп Исаевич Рыбаковын, 1893 – 1956) вич шочшыж кокла гыч эн кугужо. Тудлан тений 85 ий темеш. Кызыт Римма ӱдыржӧ пелен У Торъял район Крешын Руй ялыште ила. Ик ӱдырым, кум эргым ончен куштен, йол ӱмбак шогалтен. 6 уныкаже, 4 кугезе уныкаже улыт.
Тиде шарнымашым возаш мыланем пеш йӧсӧ: шӱм чытыра, кид оогеш колышт, шинчавӱд толеш. Ожно ӱдыр ончаш каче-влак кугу ожо дене кудалыштыныт. Авам декат ӱдыржӧ годым шуко каче ончаш миен. Марисола велымат, моло ял гычат. Ачам Купран рвезе Льови Миклай (1915 ийыште шочын) веле марлан налын кертын. 1938 ийыште ушненыт. Нуно кум ийым веле пырля иленыт – Кугу Отечественный сар тӱҥалын. Мый 1939 ий 20 октябрьыште кугарня эрдене шочынам.
Тудо жап годым луктын кудалтыме пинегын гай илышым илаш логалын. Илет гын, иле; колет гын, коло. Сар тӱҥалмеке, 68 суртан Купран ял гыч ачамым эн тӱҥалтыштак фронтыш колтеныт. Мый, изи йоча, шочын вочшо сокыр пырысиге гай умшам каракален кодынам, ачамын шучко сарыш кайымыжым умылен омыл. Тудо Тула ола воктене кредалын, командир лийын. 1943 ийыште увер деч посна йомын. Тынар ий, ик ганат ачам ужде, «ача» ман ойлыде, ӱмыр эртен кая. Йӱдшӧ-кечыже тудын толмыжым вученам, кеч палем, нигунам ужаш пӱрен огыл. Колымешкем, кызытат вучем. Ынде вес тӱняште вашлийына гын веле…
Коча-кова ден ача-ава, поро илышым уждеак, мемнан деч каеныт. Курымышт мучко орланен, шке кӱчык ӱмырыштым илаш тӧченыт. Сар – тудо тугай. Кӧлан пояш, кӧлан йомаш, а ялыште кодшо салтак ватылан да шочшыштлан курым мучко шортын-орланен илаш, пий чытышым чыташ. Кодат да илет. Куш пурет? Мом ыштет? Колышо салтаклан нимоат ок кӱл: ни йӱаш, ни кочкаш, ни окса, ни пого. Ватыж ден шочшыж деч нигунамат «Кузе иледа?» манын огеш йод.
Тачысе кечылан тулыш пурышыжо, тылыште неле пашам ыштышыже кодын огытыл. Кодынна ме, нунын йочашт, эше икмынярын – тулеш калитлалтше, йӱштеш шуаралтше, чаманыдыме да пыдал налдыме-шамыч…
Авам, Исай Выльып Лиза, ешыште кокымшо ӱдыр лийын. Ковамын эрге-шамычшат шочыныт, но нунылан илаш пӱрен огыл улмаш. Авам эн мотор, эн патыр, эн провор, пӧръеҥ дене тӧр пашам ыштыше ыле. Сар жапыште чыла неле пашам ыштен. Йӱдшӧ-кечыже, мӧҥгӧ толын пурыде, телым кожла руаш коштын, кеҥежым шӱйыштыжӧ урлык комдо кечен – ӱдаш коштын.
Кече почеш кече тыге эртен. Авам грузотакси, лесовоз, трактор, комбайн, жатке олмешат пашам ыштен, авам пилорамат лийын. Телефон меҥгылам шогалтыл коштын, ушкалым лӱштен, имньым пукшен. Чыла ыштен шуктен. 20-21 ияш марий деч посна кодын, нимогай веселажым ужын огыл. Сарыш кайыше марийже олмешат колхоз пасу, олык, корем, чодыра, вӱта, клат йыр йӱдшӧ-кечыже, лым лийде, канышым палыде, имне семын пашам ыштен. Моштыдымо да кертдыме пашаже лийынат огыл: ала Юмын кул, ала иян кулжо лийын…
Авам чодыра гыч толеш, кок шагат имньым кандара да уэш корныш тарвана ыле. Сар гыч пел кидан толшо салтак, председатель Роман Таля – Данил Романович Токметов – каналташ жапым пуэн огыл. Икана мый (иктаж 4 ияш улам ыле) авам деке пашашкыже миенам. Авам орвам, омытам, сапым – чыла ямдылен оптен, имньым лукташ веле кодын. Мый тавен-тавен шорташ тӱҥалынам: «Авай, кеч таче ик йӱдшым тыйын пеленет малынем ыле!» А председатель авам ден эше ик ӱдырамашым покта: «Кеч Чашкаялеш малыза, кеч Токтай-Белякеш кодса! Но мӧҥгыштӧ ида лий!» А мый чарныде шортам. Роман Таля ончен шогыш-шогыш да чонжо лушкыдеме: «Зоялан лийын, йӧра, тачеш ик йӱдшым мӧҥгыштыда малыза. А эрла кече лекмылан ялыште ида лий». Авам имньым ыш кычке, мӧҥгӧ толна. Тудо йӱдым авам дене ала маленам, ала уке – ом шарне. Но тавен-тавен шортмемым нигунамат ом мондо.
Ковам, ачамын аваже, корно гыч толмыжлан пареҥге чуҥгам ыштен ямдыла ыле. Пареҥгым шӱмге шолта, эрыкта да ӱш дене шурен, тушко шоганым пышта, мушкындо гый моклакам ыштылын, уремыште кылмыкта. Мыят изи кидем дене парня вуем когартен пареҥгым эрыкташ полшенам.
«Котомка дене киндым пытарет, имне гай кочкат!» манын южгунамже вурса ыле ковам авамым. Чаманымыж годым чамана ыле: «Кугу Купран яллан меменан Миклай ватак веле мо? Бронь дене кодшат улытыс», – манеш ыле. Тулык ватым чаманен огытыл. Еҥ туп-ваче шеҥгелне шогышо-влакше кызытат илат. Авам гай-шамычлан памятникым шогалташ кӱлеш.
Сар деч варат сайжым ужмо огыл. Ме, колышо салтак-влакын шочшышт, чияшат мо логалеш, тудым сакалтыл коштынна; «арва вӱтанам» мо мумо семын темаш тӧченна. Изи нӧргӧ капкылна дене, нӧргӧ кидна дене авана-шамыч дене пырля пӧръеҥ дене тӧр пашам ыштенна. Тӱредынат улына, кылтамат кыренна, да тулеч моло пашат логалын.
«У корно» колхоз годым ковам кечываллан тракторист-влакым пукшаш вынер котомкаш мо кӱлешым оптен сакалтен колта ыле. Кок кидыштат – нумалтыш, наҥгаен сеҥаш огеш лий. Каяшыжат лӱдам, но «ом кай» манашат тоштын омыл. Тыгак лӱдын-лӱдын пукшен толам ыле. Варажым мыйым, чылт ньогам, колесный тракторыш вӱдым опташ колтеныт. Аҥа вуйыш кок ведра дене конден шындет да уэш вӱдлан кает – пий гай ярнет. Кертат, от керт – изи улметым огыт ончо. Тыгай неле жапыште шочын-кушшо улына.
Касалыкым шеледен пуэдат. Мый кугу-шамыч дене тӧр тӱредаш тӧчем. Ик ӱдырамаш ойла: «Зоя, тыйже мыйын ӱдырем деч кум ийлан изирак улат, а кугыеҥ дене тӧр пашам ыштет. Мемнан ӱдырна эше пашам ыштымашыже уке». Пасу гыч толам, изиш пурлалам да, йолым руден, почкен, уэш пидын, кӱвар ӱмбак малаш возам. Кече лекме деч ончыч вик пасуш содор куржам. А куш пурет? Мыйын чаманыше ачам лийын огыл.
Шарнем: изи улам ыле. Ачам – фронтышто. Мемнан деке марий ден ватыже, кок йочашт адрес дене кычал толыныт. Пуйто ачам деке кочкаш наҥгаят. Авам ден ковам, коҥгаш олтен, страпкам ыштен оптен колтышт. Мый ӱстел коклаште шинчем, кидыштем – калаче, кочкын шуктен омыл. Саде ӱдырамашет, кидем гыч поген налын, помышышкыжо чыкалтыш. Ала-могай ешым шужен колымаш деч утарышна, кочшаш киндемат шупшын нальыч.
Телым пу пыта, тӱнӧ йӱштӧ. Окна кӱр гай кылмыше, уремыш ок кой. Авам имньым кычка да пулан чодырашке кая. Але, школ гыч толат да издерым налын, Кӱкшӱвал кӱсотыш укшым погаш кает. Икана авам мыйым олмешыже фермыште коден. Шкеже Ломок чодыра купышто ведра кӱжгытан куэ-шамычым йӧрыктен, но луктын кертын огыл. Мый дечем лу ийлан кугурак кок ӱдырым йодын, нылытын кӱчык жапыште кум машина наре пум, сорымым пӱчкеден, вачыштышт нумалыныт.
Ачамын эше кум шӱжарже лийын. Илаш ок лий да ме Шӱдымарийыш Выльып кочам деке каенна. Авам тусо колхозышто ышташ тӱҥалын. Овалже ял воктене гектар дене шурным тӱредын. Пашадар олмеш олымым да киндым пуэныт. Семон Йыван Ванька дене телефон меҥгым шогалтыл коштын. Кочамже – тале столяр-плотник, мӱкшым кучен. Пуалтыме машинаге ыштен. Яллаште пашаче еҥым огыт йӧрате. Сурт гыч ешет кая гын, ик еҥлан вич сотыкым пӱчкын налыт. Авам пашадаржылан иктаж-мом да мӧҥгӧ конден. Тудым судитлынешт улмаш. Вуйышкем муро гыч тыгай корныла пурат:
Олыкушат кумда, саважат нӱшкӧ,
Савам пӱсемден тӧрлен пуышо лийын огыл.
Илышыжат неле, тулык лийын улына,
Чаманен пыдал налшыжат лийын огыл.
Авамлан нигушто илаш эрык лийын огыл. Пырля модмо ӱдыр-шамыч мыйым «Купран утышо» манын лӱмдылыныт: нунын ачашт уло, а мыйын – уке. Купран ковам авамлан, колышо эргыжын ватыжлан, 10 ийлан изирак ийготан марийым конден пуртен. Шкенжын кок ӱдыржӧ кокла гыч иктаж-кудыжлан огыл, а шешкыжлан! Шоналташ веле…
Ача лийшым армийыш поген наҥгаеныт. Ужаш толмыж деч вара авам кокымшо эргыж дене мӱшкыран кодын. Ковам тудым «салтак котомка» манеш ыле. Тиде жапыште ковам ден авам, пырням ямдылен, пӧртым нӧлтеныт. Кужэҥер пӧръеҥ-шамыч леведаш полшеныт. Акым тӱлаш ушкалым ужаленыт. Кочкаш нимо уке. Нӧргӧ пареҥге шудо, йошкарушмен шудо гыч шӱрым шолтен кочмо. Олыкышто могай шудым кочкаш лиеш – чыла кочкынна. Шоколад ден мармелад дечат тамлырак лийын.
Икана Шӱдымарий гыч кочам толын ончен каен. Миен да Ольон ӱдыржылан ойлен: «Айда Лизалан казанам пуэна. Кеч шӱр ошемдаш, кеч чай ошемдашыже лиеш». Тыге мый Шӱдымарий гыч казам шӱдырен конденам.
Ача лийше, армий гыч толмекыже, тембак-тумбак кошташ тӱҥалын. Нылымше эрге шочмо деч вара ӧрдыжкӧ вес вате деке лектын каен.
Авам 78 ийым илен. Ӱмырыштыжӧ 5 пӧртым, 3 сурт-оралтым нӧлтен. Кум эргыжлан шешкым пуртен.
Школышто шым классым тунем пытарышым да мый фермыш дояркылан пашам ышташ кайышым. Кечылан кум гана кид дене ушкалым лӱштенна. Арама укшым руэн волтен, вольыкым йӱкташ вӱдым ырыктенна. Пукшаш корма ситен огыл. Тошто олым леведыш ӱмбалым пужен пукшенна. Вольыкым шужен ярныктарыме огыл. Йӱктет-пукшет, ик кечынат от кане. Илыме курымыштем мыняр ферме вуйлатыше ден колхоз председатель вашталтыныт, а мый эре дояркылан ыштенам. Мемнан гай пашам ыштыше-влакын надырышт дене «За коммунизм» колхоз миллионер лие.
Мыйым, 18 ияш ӱдырым, кум созыв почела Чылдемыр округ деч Шернур район депутатлан сайленыт. Районысо Почёт оҥашке вераҥденыт. Паша ыштыме жапышкем шеҥгек пӧртыл оначалам да нимыняр намыс огыл, куанем да кугешнем веле. Неле лийын гынат, шортын шинчаш жап лийын огыл. Йӱштыштӧ-шокшышто маска гай патыр лияш логалын.
Илышашыжым иленна, ужшашым ужынна, ыштышашым ыштенна. Кодшо кӱчык ӱмыржым сар деч посна сайын илен эртарышаш ыле да… Уке вет…
Зоя БОГДАНОВА-ЯШМЕТОВА
Савыкташ Лидия СЕМЕНОВА ямдылен
Фотом еш альбом гыч налме
