Айдеме ош тӱняшке могай-гынат кышам кодаш толеш. Калыкыште тыгеат ойлат: Юмо шочшо кажне азалан ончыкылык корныжым саҥга, пылыш але шӱргӧ гыч шупшалын ончыкта. Марий Эл Республик тӱвыран сулло пашаеҥже Егор Кузьмич Савельевым (снимкыште) – уста артистым, режиссёрым, мыскарачым, ургызым – кушкыжо вара шупшалын?
Егор Савельев 1934 ий 6 ноябрьыште Волжский район Карай ялыште шочын. Аваж ден ачаже, Матрёна Алексеевна ден Кузьма Михайлович, кресаньык лийыныт, колхозын неле пашаштыже тыршеныт. Тунам медицине полыш лийын огыл гаяк, да нунын тӱшка озанлык пасуштак шочшо Устинья лӱман икымше йочашт изиак колен. Валера эргыштат кужун илен огыл. Тылеч вара эше вич йочам ыштеныт. Изиракышт Йогор улмаш, но тудат шедыра дене черланен колен. Икмыняр жап гыч Матрёна Алексеевна эше ик эрге йочам мӧҥгыштӧ, коҥга шеҥгелне, ыштен. Аза шортмо йӱкым колын, моло шочшыжо тушко куржын миеныт да «Йогор толын, Йогор толын!» куанен кычкыралыныт. Тыге ешын у айдемыжлан Йогор лӱмымак пуэныт.
Йогор кудыр вуян пеш мотор йоча лийын. Матрёна Алексеевна колхозышто емыж-саскам ончен куштышо бригадым поген. Тӱшка озанлыкын киярже, помидоржо, ковыштаже чапле лектышышт дене куандареныт. Вӱдым келге корем гыч нумалыныт. Йоча-влакат полшаш коштыныт. Ӱдырамаш-шамыч пашам ыштымышт годым чӱчкыдын муреныт, мыскарам ыштеныт, кушталтенат колтеныт. Изи Йогор чыла тидым ужын-колын кушкын.
Рвезын ачажат, Кузьма Михайлович, музыклан шӱман лийын. Тудын патефонжо улмаш, да чӱчкыдын пластинке-влакым чӱктен, руш муро-шамычым колыштыктен. Чаманаш гына кодеш, 1968 ий декабрьыште суртышт йӱлен, да чыла тиде ломыжыш савырнен.
Йогор Кугу Порат школышто тунеммыж годым эре мурен да куштен. Музыклан шӱман рвезе Йошкар-Оласе Палантай лӱмеш музыкальный училищын хоровой отделенийышкыже тунемаш пурен. Хормейстер специальностьым налмекыже, Йошкар-Оласе музыкально-художественный школ-интернатыш пашам ышташ каен. А кастене Калык усталык пӧртыштӧ хорым вуйлатен. Самырык хор пеш вашке республик мучко йоҥгалтше коллективыш савырнен. Тушто утларакше студент, строитель, медсестра, продавец-влак лийыныт. Кечывалым нуно пашам ыштеныт, а кастене хорышто муреныт, куштеныт. Кажне пайремлан, иквереш чумырген, касым веселан эртареныт.
Калык усталык пӧртын директоржо Иван Виногоров марий культурым вияҥдымашке пеш кугу надырым пыштен. Тидын нерген 1994 ийыште лекше 4-ше №-ан «Ончыко» журналыште «Талантым вияҥдыме пӧрт» очеркыштыжат возен. Ик ужашыж дене палдарем: «Марий калык хор Всероссийский смотрышто сеҥышыш лектын. Тудым кандаш кечылан Москвашке ӱжыныт. Элнан рӱдолашкыже наҥгаяш ямдылыме программым ончымо годым жюриште мут лекте: ик куштымашлан лупш огеш сите. Калык хорым вуйлатыше Егор Савельев «муына» мане. Мый шоналтышым: «Эр марте латкок лупшым кушто кычал муэш? Кевытыште укес…»
Эрлашыжым эрдене эрак Калык усталык пӧртыш ошкыльым. Омсам почын пурышым – диваныште Егор Кузьмич мален кия. Воктекыже лишемым да шинчамланат шым ӱшане: вуй йымалныже – латкок лупш! Иктыжым шупшын лукмем годым тудо помыжалте.
– Кушто кычал муынат? – ӧрын йодым.
– Нигушто, шкеак йӱдвошт ямдыленам. Ончалза, келша мо?
Латкок лупшым ончалын шоналтышым: «Кеч-кӧат, чонжо куана гын, курыкым савырен кертеш!» Тидым поро чонан, шке пашам моткоч йӧратыше айдеме гына ыштен кертеш».
1967 ийыште Егор Савельев шочмо Карай ялышкыже пӧртылын да верысе клубым вуйлаташ тӱҥалын. Тыгак Карай кандашияш школышто «Варяг» лӱман рвезе-влакын хорыштым чумырен. Баян дене туныктышо Иван Тимофеевич Тимофеев шоктен. Йоча-влакын кушташат кумылышт лийын, да 1972 ийыште хор пелен «Рвезылык» куштышо ансамбль шочын. Карайыште илыше самырык тукым, концертым ямдылен, Юлсер кундемын чыла клубыштыжо, республикнан олаж ден районлаштыже усталыкшым мастарын ончыктен. Пошкудо яллашке имне дене коштын, а торарак кундемлашке – грузовой машина дене.
Егор Кузьмичлан эше баянист Николай Иванович Степанов чот полшен.
1975 ийыште Егор Савельев Йошкар-Оласе культпросветучилище гыч Кожлалӱвал ӱдыр Лидия Васильевна Андреевам Карай клубыш балетмейстерлан ӱжын конден. Самырык специалист вигак пашалан пижын, йоча-влакын мастарлыкыштым вияҥден, тӱрлӧ у куштымашым шынден.
Вара «Рвезылык» ансамбльын лӱмжым вашталтеныт, тудым «Эрвий» манаш тӱҥалыныт.
Тиде ийынак «Эрвий» ансамбль гыч 21 йочам «Артек» Всесоюзный пионер лагерьыш колтеныт. Тушто нунылан тӱрлӧ делегацийым вашлияш ӱшаненыт. Изи артист-шамыч, ятыр конкурсышто сеҥышыш лектын, мӧҥгӧ шуко чапкагаз, диплом да медаль дене пӧртылыныт. Икте почеш вес сеҥымаш ӱдыр-рвезе-влакын кумылыштым нӧлтен. Тидыже, мутат уке, – Егор Кузьмичын йоча-влак дене йӱдшӧ-кечыже гаяк пашам ыштымыжлан кӧра. Мыняр костюмым шке кидше дене урген! Шоналташ гын, пашам ышташ йӧнжат лийын огыл: клуб тошто, сцене изи, репетицийлан – ончыч кином ончымо вер… Егор Кузьмич ден Николай Иванович сценым кугемденыт, йымалныже (жапше годым тушто колхозын пареҥгыжым оптеныт) артист-влаклан вургемым вашталтен чияш верым келыштареныт. Клуб пӧртӧнчылан костюмерныйым ыштеныт.
1977 ийыште «Эрвий» ансамбльлан «куштышо калык ансамбль» лӱмым пуэныт.
1982 ийыште ансамбльын кандаш участникше Йошкар-Оласе «Сувенир» куштышо ансамль дене пырля Чехословакийыште лийын. 1982 да 1985 ийлаште йоча-влаклан «Орлёнок» лагерьыште канаш йӧным ыштеныт. Туштат нуно марий калыкын мурыж ден куштымашыже-влакым ончыктымо, тӱрлӧ конкурсышто ончыл верыш лекме дене ойыртемалтыныт.
1985 ий декабрьыште Карай ялыште кок пачашан у тӱвыра пӧртым почыныт. Тудым чоҥымашке Егор Кузьмич кугу надырым пыштен, шуко йӱд омым йомдарен.
У тӱвыра пӧртыштӧ паша эшеат шолаш тӱҥалын. Лидия Васильевна йоча-влакым ынде волгыдо залыште туныктен. Йыр – воштончыш, балет стан. Ансамбльым вуйлатыше ӱдыр-рвезе-шамычлан тренироватлалтме вургем ден йолчиемым Моско гыч заказатлен. У куштымаш-влак у костюмым йодыныт. Тидын шотышто Волжский районын администрацийжат, Тӱвыра министерстват окса дене сайын полшеныт. Костюмым сӧрастараш келшыше марий акча, сутаж, ленте-влакым наледаш Егор Савельев лӱмынак Москошко коштын.
Эше тошто клубыштак Егор Кузьмич «Лапчык Каритон», «Ораде», «Акрет кува» спектакль-влакым шынден. Тушто ялысе молодежь ден туныктышо-шамыч модыныт. Виктор Александрович Якимов туныктышо-влак дене «Окса тул» спектакльым ончыктен. Йошкар-Ола гыч жюри толын, постановкым кӱкшын аклен, да коллективлан Калык театр лӱмым пуэныт. Тыге адак кок пашаеҥ: Виктор Александрович Якимов да сӱретче Виктор Иванович Николаев – ешаралтын. Калык театрыште Егор Кузьмич, Лидия Васильевна, Виктор Александрович, Елена Васильевна Андреева, туныктышо-шамыч Алевтина Леонидовна Максимова, Олег Владимирович Изергин, Любовь Анатольевна Сергеева, Юрий ден Василий Кусковмыт, тунемше-влак Саша Якимов, Николай, Сергей да Володя Абакумовмыт эн устан модыныт.
У тӱвыра пӧртыштӧ ик пайремат ӧрдыжеш кодын огыл. Мутлан, У ий пайремым налаш. Ик кечын – ёлко, вес кечын – бал-маскарад, кумшо кечын – «концерт–капустник», нылымше кечын – лотерей модылтмаш…
Лотерей модылтмашлан приз-влакым наледаш Егор Кузьмич Озаҥыш кудалыштын, тӱҥжылан колхоз гыч сӧснаигым мойн йодын. Ик ийын пытартыш приз агытан ыле. Ончем, агытанже шкеманла коеш. Мӧҥгыш тольым, вӱташ пурышым – агытан уке! Егор Кузьмич клублан да калыклан нимом чаманен огыл.
Шошо ага, уржа-сорла пагытлаште клубын агитбригадыже кажне колхозышко вашкен. Шкенан Прохоров лӱмеш колхозышто кажне кечын боевой листокым луктын. Тушто кажнын паша лектышыжым палемден. А «Молнийыште» пашаш шуэн коштшо, колхоз погым мӧҥгышкӧ нумалше-влакым пӱшкылын. Колхозын радиоузелже гыч ончылъеҥ-влакым сылне муро дене саламлен. Кажне арнян «Фермыште – тӱвыра кече» вашлиймаш-влакым эртарен. Йошкар лукышто «Озавате» стендым ямдылен. Тушто тӱрлӧ ойлымашым, ой-каҥашым, тамле кочкыш рецептым вераҥден.
Анастасия Галкина, Елизавета ден Клавдия Тарасовамыт, Рая Гордеева, Зинаида Самойлова, Зоя Морозова да молат кажне концертлан сыным пуртеныт. А Римма Николаева ден Римма Якимован «Казаки» мыскарашт уло калыкым воштылтарен.
Мый эре ӧрынам: Егор Кузьмич клубышто концертым ямдылаш тынар калыкым кузе поген кертын?
Ик Семык пайремлан Егор Савельев сценыш 100 еҥым поген. Эн изиже вич ияш лийын, кугужо – 85 ияш. Пайремлан келшышын сӧрастарыме сценыш Карай ялын кажне уремже гыч еҥ-влак кӱзеныт, усталыкыштым ончыктеныт. Тышкак руш, чуваш, татар-влак унала толыныт. Кӱшылволко урем гыч 85 ияш Майран Анукат, сценыш лектын, тунар куштен! (Тудын куштымыжым ялыште нигунамат ужмо огыл.) Илалше ӱдырамашын тушечын эсогыл кайымыже шуын огыл – калыкын сово йӱкешыже, аптыраныде, шкетын чӱчкен.
Пытартышлан сценыш 100 еҥ лектын, пайремым весела муро дене мучашлен.
Егор Савельев Карай калыклан эше «Салика» спектакльым ончыктен. Тушто шкенан артист-влак Шкетан театрысе семынак мастарын модыныт. Постановко деч вара режиссёр куанен манын: «Эн кугу шонымашем шукталте – Карай клубын сценыштыже «Саликам» шындышым!»
Тиде айдеме нимучашдыме шонымашан лийын. Икте-весе дене палдарыме шот дене «Тукым вож» пайремым эртараш тӱҥалын. Карайыште Савельевмыт, Кожаевмыт, Захаровмыт, Кудрявцевмыт, Янцитовмыт, Гордеевмыт шукын улыт. Егор Кузьмич кажне тукымым сценыште чумыраш шонен… Чаманен каласыман, Савельев да Кожаев тукым-влак дене гына палдарен шуктыш.
Егор Савельев марий калык йӱламат эреак ушештарен шоген. Тудын тыршымыж дене Ӱарня, Шорыкйол, Пеледыш пайрем-влак кажне ийын эртаралтыныт.
Шоҥгыеҥ-шамыч клубыш куанен коштыныт, кажне пайремыште тошто марий мурым муреныт, куштымашым ончыктеныт. Тидыже самырык тукымлан пеш пайдале лийын.
Егор Кузьмич Карай кундемын чапшым районыштат, республикыштат, кундемна деч ӧрдыжысӧ верлаштат кӱшкӧ нӧлтен. Пошкудо Киров областьыште, Татарстан да Башкортостан республиклаште кумдан палыме еҥ лийын. Калык тудым тачат порын шарна. Илымыж годым пашажым Волжский районын администрацийжат, Марий Элын Тӱвыра министерствыжат кӱкшын акленыт. Тидым тӱрлӧ чапкагаз ден дипломжо-влакат пеҥгыдемдат. 1988 ийыште «Пашан ветеранже» медальым кучыктеныт, 1998 ийыште «Марий Эл Республик тӱвыран сулло пашаеҥже» чап лӱмым пуэныт, 2014 ийыште Карай тӱвыра пӧртыштӧ шарнымаш оҥам почыныт.
Пагалыме айдемына ила гын, тений 90 ияш лиеш ыле, но тудо мемнан дене пырля ынде 22 ий уке… 10 ноябрьыште Карай тӱвыра пӧртыштӧ лӱмгечыжлан пӧлеклалтше шарнымаш кас эртен.
Галина ГОРДЕЕВА,
тукым шӱжарже,
Волжский район, Карай ял
