Тачысе саман шкеж гаяк виян, писын шонен да ыштен моштымым йодеш да йодеш веле огыл – кӱшта. Ик татлан вараш кодат гын, поктен шуаш манын, кугу вийым пыштыман. Марий Элыштына эртыше XI Марий погынын полномочиян органже Мер Каҥаш жап дене тӧр ошкылеш мо? Тидын да моло нерген вашмутланымашым Марий Эл Республик правительстве вуйлатышын икымше алмаштышыже, Мер Каҥаш президиумын еҥже, Россий Федерацийысе Финн-угор калык-влак ассоциацийын председательжын алмаштышыже Михаил Васютин дене темлена.
– Михаил Зиновьевич, Мер Каҥашын эртыше ныл ияш пашажым кузе акледа? Тендан шонымаште, икоян улмыжо да вияҥмыже шижалтеш але, мӧҥгешла, вийжым йомдарен толеш?
– Мер Каҥаш тиде жапыште, тудыжо писын кая гынат, нимомат йомдарыде, у ошкылым ыштен, калыкым шке йырже чумырымаште шкенжын Марий съездын полномочиян органже семын кӱкшын ончыктен – мемнан республикыште веле огыл, вес кундемлаштат. Умылаш кӱлеш, Мер Каҥаш тиде – тыгай орган, кушкыжо уло марий калыкын съездшын ойырымо еҥже-влак пурат. Мом резолюцийыш пуртенна, могай сугыньым пуэнна – чыла тидым шот дене илышыш пуртышаш улыт. Кеч-могай пашам радам дене кӱлеш семын ворандарен колташ эн ончычак структурым ыштыман. Мыйын шонымаште, Мер Каҥаш шке сомылжым шот дене шуктен толеш. Тыгак тудын эреак пашам ыштыше трибуныжо уло – сессий, Марий форум. Марий форум тиде мо? Тушко марий калык да полшаш шонышо вес калыкат миен да шке мутшым, шонымашыжым каласен кертеш. Марий форумын сессийже-влак кок гана – шыжым да шошым – эртат. Ик-кок-кум кече дене эртыше тыгай мероприятийыш кажне айдемылан омса почмо. Тӱрлӧ тематический направлений уло. Мутлан, ялысе калык да тудын илышыже. Чӱчкыдынак ойлат: «Ял пыта, калык пыта…» Конешне, критике – тиде сай паша, но эре тыге кычкыраш да нимом темлаш огыл – тиде чын лийын кертеш. Сандене Мер Каҥашын еҥже-влак верлаш лектын сессийлам эртарат, тушто илыше калык дене вашлийыт.
Весе. Сессийла коклаште президиум муниципалитетлашке лектеш, марий мер организаций-шамычын паша лектышыштым онча, нунын верысе кучем дене кылыштым шотыш налеш.
Вес кундемлаштат марий-влак шукын илат. Тушкат лектын, заседанийым, форумлам эртарена. Мутлан, 2017 ийыште Свердловск кундемыште кугу программе почеш погынымашым эртарыме, тушко верысе кучемын еҥже-влак миеныт. 2018 ийыште тыгай кӱкшӧ формат денак Киров областьыш лекме ыле. Жапын-жапын регионлаште правительстве еҥ-влак вашталтыт, сандене вуйлатыше-влак дене умылымаш лийшаш, кылым ыштыман да кучыман. Киров кундемысе погынымашыште верысе правительствын представительже-влак лийыныт, Мер Каҥашын еҥжым Киров областьыште Марий Эл Республикын полномочиян представительжым официально пеҥгыдемденна. Каласыман, ты кундем дене кыл эреак лийын, тусо марий-влак чыла мероприятийлаштынат чолгалыкым ончыктат.
Палемдыман, Мер Каҥаш пашам организоватлымаштыже кызытсе жаплан келшыше формым кучылтын тырша.
– Тугеже Мер Каҥаш вияҥын толеш маныда.
– Вияҥ толеш манын каласем. Уло тӱня писын вашталтеш, садлан вараш кодман огыл. Пашаште ондакысе йӧным гына кучылтат, тачысе кечылан келышыше форматыш пурен от шукто гын, чынжымак вараш кодат. Но Мер Каҥаш шотышто каласен кертам: тудо почеш ок код.
– Умылем, Мер Каҥашым аралыде огыда керт – президиумын еҥже улыда. Туге гынат программым илышыш пуртымо шотышто могай ситыдымаш вашлиялтеш?
– Морко район Унчо кундемыште шыже сессийын пленумыштыжо резолюцийым илышыш пуртымо шотышто пашам ончен лектынна. Тушто 12 пункт уло, чылажат ышталтын, но, конешне, тӱрлӧ семын: кушто лектыш сай, а кушто паша шагалрак ышталтын. Ситыдымаш шотышто каласаш неле, молан манаш гын кажне айдеме тидым шке семынже ужеш, кажныжлан иктаж-мо ок сите. Мый чумыр тенденцийым гына каласен кертам. Конешне, ме чылажымат жапыштыже ончышаш, эскерышаш улына. Иктаж-могай лӱдыкшӧ уло гын, ты йодышым целенаправленно решатлыман. Таче ик тыгай йодышыжо – цифровизаций, электрон тӱня. Ковид чер тидлан шӱкалтышым ыштен: тунеммаштат, моло верат. Марий йылме шотышто шке жапыштыже пашам огына ыште гын, тудым электрон ресурс полшымо дене ме тунемынжат огына керт ыле. Лӱдыкшӧ лийын, но тудым жапыштыже кораҥденна. Таче мемнан МарНИИЯЛИ-ште тиде направлений дене йылме лабораторий уло. Марий йылмым тунеммаште электрон йӧным кучылтмо дене ме вес калыкымат ончылтенна – тиде чынжымак сеҥымш, революционный паша.
– Адакат марий йылме шотышто мутым тарватыме шуэш. Кидыштем Морко районысо методический рӱдерын тӱҥ специалистше деч налме данный. Тушто тыге возымо: «Таче могай сӱрет: Морко ола шотан илемыште ик школыштат ик марий ава ден ачат марий йылмым шке шочшыштлан шочмо йылме семын ойырен огыл, 435 икшыве шочмо йылме семын руш йылмым тунемеш (национальность шотыш ок налалт, тыге марий йочан шочмо йылмыже руш лийын шинчеш)… Кугыжаныш марий йылмым огына тунем маншат коклаште лектедат…» Ты шотышто мом каласеда?
– Йылмым кучылтмо среда уке гын, тудлан йодмашыжат ок лий, сандене марла мутланаш условийым ыштыман. Тидын шотышто шанчыеҥ-влак дене каҥашымашат лийын. Тунам эше олаште марий йылме уке манын ойленыт. Мом ыштышна? Марий Эл Радио пашам ышташ тӱҥале, марий дискотеке да концерт-влакым организоватлыме. Кызыт каласаш лиеш: Йошкар-Олаште марий йылме ила. Ончалза вывескылам – марла возымо, уремыште але троллейбусышто колыштат – марла мутланат, а пайрем годым рӱдӧ площадьысе марий концерт да урем мучко мурен кайыме таче иктымат ок ӧрыктаре. Тидым кӱчык жапыште ыштен кертме.
– Туге гынат йочасадыште кызыт сӱрет весе…
– Тиде вес паша. Общество вашталтеш. Публично «марла ит мутлане» манше айдемым таче эскерыше да тергыше орган-влак мутым кучаш шогалтат. Адакшым, чаманен каласыман, специалист-влак, воспитатель-шамыч огыт сите – рушат, марият. Мутлан, Йошкар-Олалан гына таче витле педагог кӱлеш. Сандене ты йодыш дене мыланна пашам ыштыман: кадрым кычалман, марла мутланыше воспитатель-влакым муман, квалификацийыштым нӧлтыман… Марий йылме шотышто иктат ваштареш лийын огыл. Ны школ, ны йочасад вуйлатыше публично «марла огына тунем» манын огеш керт – пашавержым йомдара. А вот Моркысо пример шотышто, конешне, тусо марий общественность дене погыныман. Марий йылмылан чаракым иктат ыштен ок керт, тиде – шоя толерантность.
– Михаил Зиновьевич, Мер Каҥаш президиумын еҥже веле огыл, Россий Федерацийысе Финн-угор калык-влакын ассоциацийыштын председательжын алмаштышыже улыда. Шуко национальностян кугу элыштына таче марий калыкна могай верыште?
– Российын 17 регионыштыжо финн-угор родо-тукым калык-влак илат, ассоциацийын президиумжо, Советше улыт. Ме эреак заседанийым верлашке лектын эртарена, тусо калыкын илышыжым, статистикым веле огыл – шкеак чыла ужына. Мутлан, Удмуртийыште, Карелийыште да моло вереат лийынна. Чылажымат шотыш налын каласен кертам: мемнан калыкын эн шергакан – илыш гычак лекше тӱвыран поян лончыжо – уло. Шкем марий семын шижаш, моло калык дене таҥастарымаште, кундемыштына условий сайрак.
Г.КОЖЕВНИКОВА мутланен
М.Скобелевын фотожо
