Марий Эл искусствын заслуженный деятельже, М.Шкетан лӱмеш Кугыжаныш премийын лауреатше, драматург Геннадий Гордеевлан 5 июльышто – 65 ий
Кӱчыкын
Гордеев Геннадий Филимонович Марий АССР Параньга районысо Ондропсола ялыште шочын. Марий кугыжаныш университетын историй-филологий факультшын марий филологий пӧлкажым тунем лектын. «Пионер йӱк» журнал, «Кугарня», «Марий Эл» газет редакцийлаште пашам ыштен. 1996–2002 ийлаште «Марий Эл» ГТРК-ште мер-политик передаче-влакын редакторжылан да вӱдышыжлан тыршен. Тиде жапыштак Марий самырык театрын художественный вуйлатышыжын полышкалышыже лийын, 2002 ий гыч театрын сылнымут-драме ужашыжым вуйлатен. 20 утла пьесым возен. Телевиденийыште редакторлан ыштыме жапыштак «Чоныштем илет» марий телесериаллан сценарийым возен да шкежак кином сниматлыме пашам виктарен, продюсер семын тыршен (сериалын кокымшо ужашыжым эсогыл Геннадий Филимоновичын шочмо ялыштыже, шочмо суртыштыжо сниматлыме). Икмыняр варарак драматургын «Ял ӱмбалне – мужыр йӱксӧ» пьесыж почеш вес художественный фильм сниматлалтын.
Геннадий Гордеев эн сай пьесылан республикысе конкурсышто ятыр гана сеҥен, театр фестивальлаште лауреат лӱмым налын. Кок гана: 2009 ийыште «Кунам кӱдырчӧ кӱдырта» комедий да 2015 ийыште рушла «И с нами голуби» драме дене – Россий Федераций культур министерствын эртарыме конкурсшын лауреатше лийын.
Геннадий Гордеев самырык-влакын «У вий» ушемыштым, «Марий ушем» мер-политик толкыным вораҥдарен колтымашке надырым пыштен.
Геннадий дене мый 1980 ийла тӱҥалтыште, эше студент улмыж годымак, палыме лийынам. Икымше вашлиймаш гычак тудо шкешотан пеҥгыдылыкше дене, шкалан акым шинчыше чолга рвезе семын шарналт кодо.
Ойлат, айдемын ончыкылык койыш-шоктышыжо, моштымашыже, эҥерын памашшинча гыч вийым налмыж семын, йоча пагытыште нерештеш. Геннадийынат тыгак. Ешыште ныл икшыве кушкын. Ача-аваже колхоз пашаште тыршеныт, мӧҥгыштат сомыл ситен. Ончыкылык писатель да драматургланат изинек паша дене шуаралташ логалын. Ачаж деч, марий манмыла, товарым кучаш тунемын. Тудыжо эртак колхоз пилорамыште ыштен, столяр-плотник мастарлык дене ойыртемалтын. Эргыжланат тиде моштымаш куснен. Геннадий Филимонович кызыт шочмо ялыштыжат сурт-оралтым куча, олмыктылеш, тӧрлатылеш, Йошкар-Ола воктене сад-пакчамат ешыж дене вораҥдарат. Мо кӱлешым оза марий чыла шке кид денак, манаш лиеш, шукта.
– Паша дене пырля мый изинек лудаш йӧратенам, – ешара тудо. – Марлат, рушлат шуко лудынам. Ачана суртышко тӱрлӧ газет ден журналым почто дене налын. Тыге литератур деке шӱмаҥынам. Сылнымутан книга деч посна историй темылан лудаш келша ыле.
* * *
Кугу сылнымутыш Геннадий Гордеев прозаик семын толын. Такше почеламутымат возкален (да воза), но тӱҥ шотышто шкаланже, а кунамже шкенжын пьесыж почеш шындыме спектакльлан муро текстым сера. Шаҥге каласымем семын, кумда шижмашан койыш-шоктыш илыш йыжыҥымат кумданрак ончыкташ йодын, а тидлан прозо жанр эн келшыше. Автор тидлан шкенжын вийжым шижын.
Возышо еҥлан пӱртӱс пуымо талант кӱлешак. Но тудо гына ок сите, шуко да сай шинчымаш лийшаш. Марий кугыжаныш университетыш пурымыж деч ончыч Геннадий армийыш миен толеш, колхозышто механизаторланат ыштен шукта, вара Н.К.Крупская лӱмеш пединститутыш пураш ямдылалтеш, но умыла: пединститут тӱҥ шотышто туныктышым ямдыла, а самырык рвезе туныктышо лияш шонен огыл. Тудо ужын: университетыште утларак творческий шӱлышан самырык-влак тунемыт, Геннадийын нунын коклаште лиймыже шуын. Тыге МарГУ-н студентше лиеш.
Студент пагытыштак, 1981 ийыште, икымше кугу ойлымашыже «Ончыко» жуналеш савыкталтеш, тудо «Вучыдымо увер» маналтеш. Тунам журналын редакторжылан палыме, моткоч уста марий поэт Семён Николаев ыштен. Тудо самырык автор-влаклан сылнымут корныш пеҥгыдын тошкалаш эреак полшен шоген. А ойлымашым печатьыш ямдылаш уста прозаик, журнал пашаеҥак Юрий Артамонов полшен. Лачак Юрий Михайловичым Геннадий шкенжын литератур туныктышыжлан шотла.
Конешне, икымше ойлымаш сылнымут вий шот дене эше лушкыдырак лийын. Критик-влак палемденыт: ойлымашын персонажше-влакат, чоҥымо кышкаржат пӱтынек гаяк традиционный, моло писательын возымыжым шарныктат. Туге гынат автор герой-влакын шӱм-чон шижмашыштым, ялысе илышым раш, ӱшандарен сӱретлен. А тӱҥжӧ – ты икымше ойлымашыштак айдемын уш-акылжым, койыш-шоктышыжым келгынрак ончалаш тыршыме палдырнен. Автор герой-влакын характерыштым, нунын коктеланымыштым, тӱҥ героинян чон драмыжым тӱрыс почаш тыршен. Тидыже варажым драматургий жанрыште тыршымыж годым моткоч кӱлешан лиеш.
* * *
Университетыште тунеммыж годым Геннадий Гордеевын писатель куатше атыланен кая. Икте почеш весе ойлымаш-влак возалтыт. Тунамак самырык автор кугурак жанрлан – повестьлан – пижеш. Пераж йымач «Омса вес велне» ден «Волгыжмо вашеш» повесть-влак лектыт, икымшыже «Ончыко» журналыште савыкталтме деч вара печатьыште лудшо ден литератор-влак коклаште кугу мутланымашым тарвата. А 1990 ийыште саде повестьын лӱмжым нумалше «Омса вес велне» книгаже лектеш, тушко тиде кок повесть ден икмыняр ойлымаш да новелле-влак пурат.
Повесть-влак нерген поснак каласен кодымо шуэш. Вет нуно самырык авторын писатель семын кӱын шумыж нерген ойлат. «Омса вес велне» повестьыште автор осаллык дене темше айдеме илышым пий сын гоч моштен сӱретла. Пий нерген сылнымутан произведений литературышто шагал огыл, но марий литературышто тымартеже Юрий Артамоновын «Ведерка ден Шарик» ойлымашыжым гына шарналташ лиеш, очыни. А Гордеев пийын орлыкан илышыж шумлык повестьымак возен. Шоналташ гын, Шарикын гай орлыкан ӱмырым шуко еҥ эртара. Повестьыште тӱҥ герой пий гынат, тудын гоч айдемын шӱм-чоныштыжо улшо тӧрсырым ончыкташ тыршыме. Да писатель шке шонымыжым шуктен кертын.
«Волгыжмо вашеш» повесть – прозышто кокымшо кугурак произведений. Тыште самырык-влак кокласе илыш кыл, нунын ойыртемышт да икгайлыкышт, йӧратымышт да тиде кугу, волгыдо шижмашлан – йӧратымашлан – кажныжын шке семынже ямде улмышт нерген пален налына. «Повестьыште самырык писательын мастарлыкше раш падырна, возымо стильже ойыртемалтеш, шкаланже келшыше у корным кычалеш», – палемден ыле критик Виталий Егоров. Тиде манме дене моткоч келшена. Произведенийыште шуко персонаж уло гынат, тӱҥ шотышто кок геройын – Игорь ден Олян – кок тӱрлӧ илышышт йыгыре сӱретлалтыт, но нуно иктыш огыт ушно. Произведенийлан акым пуымыж годым Виталий Егоровак ситыдымаш семын ешара: «Нунын койыш-шоктышышт, характерышт але палемдалтыт веле, тичмашын огыт почылт. Авторлан тиде повесть негызеш самырык-влак нерген каласкалыше романым возаш темлыме шуэш…»
Но автор тиде жапыште йӧршеш у шонымаш дене илаш тӱҥалын.
* * *
Тиде шонымашыже пьесым возымо дене кылдалтын.
– Эше студент пагытыштак мый тӱнямбалне палыме драматург-влакын возымыштым лудаш, шымлаш йӧратем ыле, – рашемдыш икана Геннадий. – Уильям Шекспирын, Генрик Ибсенын айдеме чон вургыжмо, кредалме, йӧратыме тӱняшт сымыстарен.
Икымше пьесыжым – «Пӧртыл, ӱдырем!» драмым – эше 1991 ийыштак возен улмаш, но Марий самырык театрын сценыштыже кум ий гыч ончыкталтын. Тыште мый теве мом палемден кодынем: лачак тиде жапыште, 1990 ийла тӱҥалтыште, кавасе шӱдыр-влакын келшен толмышт семын, уста режиссёр Олег Иркабаев ден драматургий жанрыш куснаш ямде улшо самырык писательын усталык тыршымашышт тура толыныт, марий театр искусствым пойдараш тӱҥалыныт.
1992 ийыште исторический трилогийын икымше драмыже – «Ӧртӧмӧ он» – шочеш. Кузе Геннадий палемда, творческий шӱкалтышым тидлан Марий Элын калык поэтше Семён Николаев ыштен. Лӱмлӧ поэт самырык драматургын чон корштен «марий историй нерген пьесым возынем, но жап уке» манмыжлан писатель ушем гочын Переделкинышке творческий пӧртыш корным ончыктен (тунам Геннадий Гордеев «Марий коммуна» газетыште обозревательлан ыштен). Вара «Болтуш» ден «Мый ом суко садак…» пьесе-влак возалтыныт. Нунын почеш Марий самырык театрыште спектакль-влакым калык йӧратен ончен. Адакат шонымаш толеш: тыштат кавасе шӱдыр-влакын поро кумылышт лийын, вет режиссёрын, драматургын шонымашышт да марий калыкын чон кӧргӧ вийжын нӧлталалтме пагытышт тура толыныт. Тений, очыни, нине пьесе-влак кумло ий ожнысыла юарлыме кугу кумылым тарватат ыле мо?.. Шке ужына: илыш саманна эркын-эркын йӧршеш вашталт толеш.
Тиде кум пьесыште шочмо калыкнан эртыше илышыж гыч кум пагытым аклен ончалаш тыршыме: Озаҥым Иван Грозныйын сеҥен налме деч ончычсо жапым, варажым лачак тиде пуламырым да Озаҥын сеҥалтме деч варасе жапым. Шижалтеш, трилогийым возаш тӱҥалме деч ончыч драматург пеш кугу ямдылалтме пашам шуктен, тугодсо пагыт нерген каласкалыше ятыр материалым шерген да, чыла усталык вийжым пыштен, серыпле пьесе-шамычым шочыктен. Нуно марий драматургийыште тымарте Сергей Чавайнын, Сергей Николаевын, Николай Арбанын, Арсий Волковын да икмыняр молын историй темылан серыме пьесышт дене тӧр шогат манам гын, нимынярат йоҥылыш ом лий шонем.
Эше ик, чот кӱлешан, палемдымаш: автор шкеже шочмо калыкшым шӱм йӱлен ок йӧрате, тудын эртыме корныжым ок пагале да тудын тачысе илышыж ден эрласе ӱмыржӧ нерген чон когарген ок шоно ыле гын, тыгай вий-куатан пьесе-влак, очыни, шочын огыт сеҥе ыле. Геннадий Филимоновичын шке шӱмыштыжӧ да уш кӧргыштыжӧ чыла тиде лийын, уло да лийын кодеш. Эше 1980 ийла мучаште – 1990 ийла тӱҥалтыште тудо республикысе мер-политик илышыште самырык марий чулымъеҥ-влак коклаште эн ончылно улшо-влак радамыште лийын. «У вий» ушемын пашажым вораҥдарымаште Александр Абдулов дене пырля тыршеныт, «Марий ушем» мер толкын шочмаште кугырак, лӱмлӧ марий талешкына-влак дене иктӧр пашам ыштен. Тиде толкынын погынымашлаштыже калык ончылно ойлымыжо эртак пӱсӧ уш-акыл, пайдале ой да темлымаш дене ойыртемалтын. Тудо жапыште Геннадий «Марий Эл» ГТРК-ште лачак тиде темым калык дек шукташ, шонкалаш таратыше «Чон почын», «Вӱршер» (варажым «Мый тыге шонем» лӱманышке савырна) мер-политик передаче-влакым ямдылен да вӱден шогыш. Нунын рейтинг манмышт тунам моткоч кӱкшӧ ыльыч. Варажым, творчестве пашаш вуйге шуҥгалтме дене, Геннадий Филимонович мер паша деч кораҥе, но таче кечынат марий тӱняште палдарныше илыш сӱрет нерген тудын молгунамсылак шкенжын тура шонымашыже эре уло.
* * *
Исторический трилогий деч вара эше ятыр пьесе возалтын, сценарийже почеш «Чоныштем илет» телесериал шочын. Телесериаллан автор 2001 ийыште «ТелеПроФи» Телевизионный программе ден фильм-влакын тӱнямбал фестивальыштын дипломжо дене палемдалтын. А такше тудын кажне пьесыжат, сценыш лекмек, тӱрлӧ чап палемдымаш дене, но эн тӱҥжӧ – ончышын йӧратымашыж дене – аклалтын. Драматургын возымыжлан акым театровед-критик пуышаш, мый гын шке шонымашемым веле каласем: Геннадий Гордеевын пьесыже-влак коклаште иктыжат ончышын кумылжым тарватыдыме уке. Молан манаш гын чылажымат тудо шкенжын пӱтынь кумылжым пыштыде ок возо.
– Пьесым возымо пашам мый иканаште пиал да орлык манын кертам, – ойла драматург. – Паша кайыме жапыште йӱдым мален от сеҥе, шӱм вургыжмаш дене темеш, ала-можо ок лек гын, чот йӧсланет. Мый йӱдшӧ-кечыже героем-влак коклаште илем. А кунам возен пытарет, пуйто курык вачӱмбачет сӱмырла, тунар куштылгын да сайын чучеш! Кеч Пушкин семын пӧрт мучко оҥетым кырен куржтал: «Ай да Гордеев, ай да кертат!..» (тидыже – драматургын мыскараже). «А изиш варарак, – ешара тудо, – уло кӧргым тугай орландарыше пусталык авалта, кеч, пасушко лектын, пирыла урмыж, вет тый шкендын чоныштет шочыктымо-рӱпшымӧ йӧратыме героет-влакым сцене гочын калыкышке, кумда тӱняшке луктын колтет, а кызыт, вес пьесым возаш тӱҥалмешкет, йӧршын шкетын улат». Геннадий – тӱвыт чон дене илыше айдеме, а фамилийже тыгай гын, айдемыже йӧршынат кугешнылше огыл, туге гынат шке кӱкшытшым сайын шинча.
* * *
Мом ышта кызыт драматург Геннадий Гордеев? Икмыняр тылзе ынде службыш (пашаш) ок кошт, но тугак тӱрыснек творчестве шолмаште ила: мӧҥгыштӧ воза. Ӱшанем: толшаш театр тургымышто тудын пьесыж почеш иктаж марий сценыште садак у премьерым ужына! Кеҥеж тӱҥ шотышто сад-пакчалан, ялысе суртлан пӧлеклалтын. Еш илышым налаш гын, вате-марий Гордеевмытын кок ӱдырышт ынде кугу улыт, уныка куандарен кушкеш. Илыш умбакыже шуйна. Данле лӱмгечыж дене шокшын саламлен, Геннадий Филимоновичлан сай тазалыкым, у деч у усталык лектышым тыланен кодына!
Геннадий Сабанцев
