Кӱдыратле Чумбылат да молат…
Марий калыкын XXI курымысо тӱвыраже нерген икмыняр ой
Сакленна ме шочмо элым
Кредалмаште — йӧсын, нелын,-
Игылтмаште тӱрлӧ велым
Кул ышна лий йот-влаклан.
Олык лапым, киндывечым,
Тошто мурым — кумыл кечым,
Вольык-ютым да суртпечым
Сакленна шке марийлан…
Семен Николаев
XXI курымышто марий калыкын тӱвыраже мер илышыште эре шолын шоген. Тиде жапыште мландымбалне кугу вашталтыш-влак лийыныт. Теве кызыт шинчаора глобализаций мутым Россий цивилизаций манме шӱкен луктеш. Тидыже мут вашталтыш гына огыл. У курымын у мутшо у идеологийын шочмыжым да тудым элнан тӱжвал ден кӧргӧ политике радамыш шыҥдарымым ончыкта. У савыртышын негызше тыгайрак: Российыште илыше чыла калык – изи чотан ма тудо, але кугу – руш да эл кумдыкышто илыше моло калык-влак дене иктӧр праван улеш, икте-весылан эҥертен, ваш полшен, Россий кугыжанышым/цивилизацийым умбакыже пырля чоҥа. Тыгодым кажне йылме, тӱвыра, поян илыш-йӱла да илыш-радам посна калыкын да тыгак тичмаш элнан чапше, алалже, наследийже семын аклалтшаш да аралалтшаш. Марий Элысе культурный достояний маналтше радамыште икмыняр факт-влакым шарналтена.
Мемнан курым тӱҥалтышыште марий сымыктыш тӱням шке волгыдо куатше дене Анатолий Спиридоновын возымо шедеврже – «Югорно» эпос – сылнештарыш. Чыла марийлан тудо ик еш гыч улмо чесле кумылым пӧлеклыш. А кузе чаплын рушла возымо эпосым сылне марий йылмыш Анатолий Мокеев келгын кусарен! Чыла кусарыше-влаклан кӱлешан урок. Теве тыге калыкнам марий наций манаш эше ик амал лие. Кугу тау кок поэт-гений-влаклан!
Икмыняр жап гыч М.Шкетан лӱмеш марий драме театрыште Василий Пектеевын шындыме «Югорно» спектакльже лекте. Кузе тидлан уло кумылын куанаш огыл, кузе тиддене порын кугешнаш огыл! Ӱшан уло: «Югорно» негызеш у шедевр-влак умбакыжат шочаш да марий сымыктыш сандалыкым пойдараш тӱҥалыт.
Марий театрын йолташыже-влак Сергей Чавайнын эпика сынан «Элнет» романже негызеш шындыме тыгаяк лӱман спектакльым чон вургыж ончат (реж. Василий Пектеев), а студент-шамыч – «Юмынӱдыр» мюзиклым (реж. Роман Алексеев), «Йыван Кырла», «Гамлет. Машина. Цемент» спектакль-влакым (реж. Степан Пектеев), йоча-влак — йӧратыме «Ший пӱян Ший Пампалче» йомакым (реж. Роман Алексеев).
XXI курымышто Марий самырык театр Геннадий Гордеевын муро гай мондаш лийдыме пьесыж-влак почеш Олег Иркабаевын кумылын шындыме спектакльла дене марий калыкым куандарен шога («Ял ӱмбалне – мужыр йӱксӧ», «Куван кеҥеж», «Кунам кӱдырчӧ кӱдырта», «Пеледыш лӱман мурызо», руш йылме дене – «И с нами голуби» да т.м.)
Курык марий театр профессионал корныш ӱшанлын шогалмыж дене ойыртемалте.
Эрик Сапаев лӱмеш опер да балет театр шукерте огыл Эллина Архипован эпик сынан, мистерий шӱлышан «Кӱдыратле Чумбылат» кугу усталык пашаж дене ойыртемалте. Руш калыкын – Александра Пахмутова, татар калыкын уло София Губайдулина, а марийын – Эллина Архипова! Кумдан чапланыше марий ӱдырамаш-композиторын «Алдиар» деч вара возымо оперыже марий калыкын эн пагалыме, эн жаплыме Чумбылат Онжылан пӧлеклалтын. Такше тиде ушан музык шедеврым черетан марий Погынын делегатше-влаклан ончыкташ кӱлеш ыле…
Пытартыш ийлаште марий киноиндустрий икымше ошкылым ыштен. Ты аланыште куанен да кугешнен палемдаш лиеш Денис Шаблийым («Не Иван, или Как приручить Богатыря», «Чоткар», «Ирга»), Андрей Огородниковым («ЕВСЕЕВ: Признание ценою в жизнь»).
Культурный индустрий шотышто сай примерлан республикысе шуко йӱкан йоча марий хорым, калык семӱзгар йоча оркестрым шотлаш лиеш. Тидым шотыш налын, черетан марий Погынлан тыгай темлымашем уло: ялысе тунемме верлаште школ хорым, школ театрым чумырыман. Тыге ме самырык тукымым марий йылмым, калыкнан илыш-йӱлажым, шке шӱм-чон дене шижын, шӧн гоч колтен, сайынрак палаш, аклаш, аралаш шӱмаҥден кертына. Адакшым школысо хор але театр икте-весым сайын умылаш, шижаш полшат, тазалыкым вияҥдат, тугеже тунеммаштат сай эҥертыш лиеш. Ты радамыштак йоча-влак патриотизм шӱлышым налыт, уда койыш дечын эрныкталтыт.
Марий тӱвыран тӱҥ кугу миссийже — Онар мландыште да вес кундемлаште илыше марий-влакым чумыраш, икте-весым умылаш лийше йылмым муын, тӱрлӧ мер толкын, партий, кучем, вес калык-влак дене мутланен илаш. Тиде йылме – культурын йылмыже. Тиде йылме — нацийын йылмыже. Тиде йылме – кугыжанышын йылмыже.
Шанчызе-влакын шымлымышт почеш тыгай сӱрет почылтеш: кугезе йылмым палыдыме йоча шке калыкшылан лишыл лийын огеш куш. Тудо калык ойпогыш ик корнымат, ик нотымат, ик чиямат огеш ешаре. Тыгай икшыве пӱсӧ ушан, кумда кӧргӧ эрыкан, патыр чонан огеш лий. Садлан ӱдырамаш ава семын, туныктышо семын тошто илышын алалжым арален да вес тукымлан кусарен кодымаште кугу верым налын шога. Тудым марий еш илышым тӱрлӧ йот аяр дечын эмлен кертше вий семын ончыман. Лач тиде пашам ынде ятыр ий «Саскавий» марий ӱдырамаш мер толкын наҥгаен шога. Ончыч Галина Ширяеван тӱҥалтышым пыштен, вара ты суапле пашам Ираида Степанова шуэн, кызыт Людмила Кошкина шуктен шога. Могай йылме дене марий еш шке калыкшым пагален ила? Саскавий-влак марий ӱдырамаш-влакым тыгай йодыш йыр ушаш тыршат.
Марий калыкын тӱня умылымашыже, шкенжым шке шижмашыже, койыш-щоктышыжо нигунамат сар дене кылдалтын огыл. Марий айдемын чонжо эреак тыныс илышым, чыным, порылыкым кычалын. Арамлан огыл ме Ош Поро Кугу Юмын калыкше улына. Но шкенам, кугу элнам, айдеме тукымым шем вий деч аралаш кӱлеш лийын гын, патырна-влак Онарла кынелыныт. Кызытат тыгак. Чап лийже У жапыште шочшо марий талешке-влаклан!
Галина Шкалина,
культурологий доктор,
Марий калык погынын делегатше
Снимкыште: «Кӱдыратле Чумбылат» постановкылан афише гыч. Эрик Сапаев лӱмеш опер да балет театрын лаштыкше гыч налме.
