Лӱмгече
Чонжо кызытат калык верч йӱла
Марий калыкнан ик эн пагалыме эргыже, 2012-2016 ийласе Марий Оньыжа Анатолий Николаевич Иванов 4 сентябрьыште 75 ияш лӱмгечыжым палемда.
Тудын нерген шке жапыштыже ятыр возымо. Туге гынат кӱчыкын ушештарен кодена. А.Н.Иванов 1947 ий 4 сентябрьыште Морко районысо Изи Корамас ялыште шочын, ӱмыржӧ мучко республикнан социальный, экономике да тӱвыра шӧрынжым нӧлтымаште тыршен. 1974 ийыште Марий политехнический институтым тунем пытарымеке, паша корныжым Марий машиностроительный заводышто тӱҥалын. Тыште тудо радиоаппаратурым ыштымаште тыршен. Варажым, 1988 — 1992 ийлаште, Йошкар-Ола исполком председательын алмаштышыжлан ыштен. 1998 ий гыч 2009 ий марте Марий Эл Правительствыште тыршен. Вара тудым Кугыжаныш Погынын депутатшылан сайленыт. Тыге Анатолий Николаевич лу ий жап ты сомылым шукта: 2009 ий гыч 2019 ий марте, сулен налме канышыш кайымешкыже, Марий Элын V да VI созыв Кугыжаныш Погынжын Председательжын алмаштышыжлан ышта.
Пашаште тыршымыжлан Федераций Советын, Кугыжаныш Думын Чап грамотышт, «За заслуги перед Марий Эл» II степенян орденын медальже дене палемдалтын, «Марий Эл тӱвыран сулло пашаеҥже» чап лӱмым да Марий Элын Кугыжаныш премийжым пуэныт.
Анатолий Николаевич поро ача да сай пелаш. Пелашыже Эльвира Зосимовна ден коктын кок ӱдырым, Наташа ден Лилиям, ончен-куштеныт да йол ӱмбаке пеҥгыдын шогалтеныт. Кызыт Галина уныкаже чонжым куандара. Каласаш кӱлеш, Анатолий Николаевич – шке пелашыжым, ӱдыржӧ-влакым да уныкажым веле огыл, а кажне марий еҥым умылен, кӱлеш годым поро шомак дене чоныштым паремден моштышо, марий кумылан пӧръеҥ. Паша годым пашалан кожмак, а пайрем годым унамат вашлийын мошта, ӱстел тич поян сийже кеч-кӧнат кумылжым нӧлта.
Анатолий Николаевич моткоч поро кумылан, нелылыкыш логалше еҥлан кеч-кунамат полыш кидым шуялтыше айдеме лийын да кызытат тыгаяк кодеш.
Анатолий Николаевич кумда да волгыдо илыш-корным эртен. А негызше самырык пагытыште пышталтын. Иктаж-могай корнывожышто вес тӱрлӧ ошкылым ышта ыле гын, пӱрымашыже йӧршеш вес корно дене наҥгая ыле. Садланак тачысе мутланымашнам самырык жапше гыч тӱҥалаш да эркын мер пашам шуктымашке кусараш кутырен келшышна. Каласаш кӱлеш, А.Н.Иванов тунеммаште веле огыл, спортыштат пеш тале лийын, кызытат ече дене писын куржталеш, садлан тиде темымат ӧрдыжеш ышна кодо.
«Ачам мыйым врачым ыштынеже ыле, — каласыш Анатолий Николаевич. — Кандаш класс деч вара Йошкар-Оласе медучилищыш тунемаш пураш колтыш. Тудын йолташыже, «Марий коммуна» газетын журналистше Варсонофий Иванов дене пырля олаш кайышым, нунын денак илышым. Но медучилищыште тудо ийын фельдшерлан лу класс деч вара веле налыныт. Садлан Зоя Витальевна, В.Ивановын пелашыже, мылам радиомеханический техникумыш пураш темлыш. Тунам тушко пеш кугу конкурс лийын: ик верыш — латкок еҥ. Но мыйын эн йӧратыме предметем математике ыле, садлан нимогай нелылык деч посна тунемаш пурышым. Чынжым каласаш гын, врач лиймемже шуын огыл. Но ачамын мутшым колыштын, тунемаш каенам. Радиомеханический техникумыш пурымеке, спорт дене пеҥгыде кылым кучаш тӱҥальым. Ондак кучедалмаш да ече дене куржталмаш секцийышке коштынам. Нылымше курсышто тунеммем годым куржталмаш да ече дене республикын сборный командышкыже логалынам. Шарнем, Российысе калык-влакын спартакиадыштышт, Урал да Юл кундем зоно-влак тудым пырля Пермьыште эртареныт, республикын чапшым аралаш юниор семын миенна. Армийыштат ече дене таҥасымаште гарнизон кӱкшытыштӧ шкенан ротылан куржталынам да частьыште кокымшо верым налынам. Варажым Куйбышевский гарнизонысо часть-влак кокласе кроссышто шкенан полк верч куржынам да пӱтынь гарнизонын чемпионжо лийынам».
Еш илыш нергенат палемден кодыде ок лий. Анатолий Николаевич ден пелашыже Эльвира Зосимовна ынде 51 ий, ваш келшен да умылен, пырля илат. Мо оҥайже, сӱанышт 1971 ий 4 сентябрьыште, качымарийын шочмо кечынже, лийын. Нуно коктынат ик ял гычак, С.Г.Чавайнын шочмо ялже гыч, Изи Корамас гыч улыт. Марий классик – А.Н.Ивановын тукым кочаже.
«Пелашем дене ме ик ялыште шочын-кушкынна, пӧртнажат ныл пӧрт кокла гычын веле, — каласкалаш тӱҥале лӱмгечызе. — Ялна покшеч Чавай вӱдыш памаш вӱд йоген толеш, пуйто ялым шелеш, кӱвар дене вончыман. Ачам, тудат шкенан ял гычак ӱдырым налын, тыге ойла ыле: «Ӱдырым налнет гын, Элнет вӱд гоч кондыман! Тунам веле пиалан лият!» Мыйын изиш вес семынрак лекте, туге гынат садак пиалан улам. Пелашем мый дечем ик ийлан самырыкрак. А келшашыже радиомеханический техникумыш тунемаш пурымекем, 1962 ийыште 1 майлан ялыш мийымекем тӱҥалынна.Эн ончычак Элюкем мыланем шке порылыкшо дене келшен. Шыман ончалын шыргыжалмыже мылам пеш келша ыле. Тыгай годым чонемак шулен. Тыгай ӱдырым кузе марлан от нал?! Пӱрымашемлан тауштен илем. Юмылан тау, кок ӱдырым ончен куштенна, уныкана уло.»
Анатолий Николаевич Иванов Марий Эл Кугыжаныш Погын вуйлатышын алмаштышыже должность дене пырля Марий Оньыжан сомылжым шуктышо икымше марий лийын. Тудын марте тыгай эше лийын огыл. Иканаште нине кок кугу сомылым шукташ куштылгыжак лийын огыл. Но вес могырым ончалаш гын, Марий Оньыжалан лач тыгай кугу должностян еҥымак шогалтыман: тудо шке уш-акылже да авторитетше дене гына огыл калыкым шке почешыже наҥгаен кертшаш, тыгак административный йӧнжӧ денат калыкланна полшен шогышаш.
«Паша моткоч шуко ыле, — тудо жапым Анатолий Николаевич порын шарналтыш, шинчалукыштыжо эсогыл вӱдыжгӧ тулойып койылалтыш. — Молан манаш гын, Кугыжаныш Погыныштат закон-шамычым приниматлыме шотышто ятыр паша ышталтын, шуко йодыш пурен шоген. Министерство ден ведомство-влак денат эреак кылым кучен шогымо, нунын дене тӱрлӧ йодышым каҥашыме. Тылеч посна тӱрлӧ официальный мероприятийлаште участвоватлыме, выступатлыме. А ситартышыжлан Марий Оньыжа семын моткоч шуко мер сомылым шуктен шогаш верештын. Шуко тыршаш логалын, тазалык ден жап эше ала-кузе ситен. Но вес велым ончалаш гын, Кугыжаныш Погын вуйлатышын алмаштышыже улмем мер пашам вораҥдараш сай йӧным ыштен. Мер Каҥашын пашаштыже лектын шогышо йодыш-влакым южгунамже кугыжаныш орган гоч ыштен колташ йӧн лектеден. Вет нуно икте-весыштлан йӧршеш нимогай чаракым ыштен огытыл: кеч Кугыжаныш Погын, кеч Мер Каҥаш – кеч-куштыжат калык верч паша ышталтын. Кугу марий форум-шамычым чумырашат, районлашке лектын кошташат, тушто тӱрлӧ мероприятийым эртарашат мыйын должностем сай йӧным ыштен шоген. Тыге мер пашанажат сайынрак воранен. Мер пашаште ойыртемалтше активист-влакым палемдашат йӧнем шукырак лийын.Мутлан, нуным Мер Каҥашын Таумутшо дене веле огыл, тыгак Кугыжаныш Погынын Чап кагазше але Таумутшо дене палемдаш йӧнем ыле. Икманаш, Марий Оньыжа улмем годымак кугыжаныш должностьышто пашам ыштымем марий калыкнан пӱрымашыжым саемдымаште ешартыш йӧным пуэн шоген манын кертам. Тидыже тыгак лийман манын шонем.
Тудо пагыт гыч мо эн чот ушеш кодын? Марий йылмым арален кодымо шотышто тунам Мер Каҥаш моткоч кугу пашам эртарен шоген. Тидын годым ме Марий Элын «Йылме-влак нерген» Законжылан эҥертенна. Кызытат шарнем, тушто тыге возалтын: «Марий Элыште йылме-влак калыкын национальный достоянийже да историко-культурный поянлыкше улыт. Тыгодымак республикыште кажне гражданин шке шочмо йылмыжым да тӱвыражым вияҥдаш праван». Тиде законым ме тӱвыт кучылтынна.
Ме палена, Марий Элыште кугыжаныш йылмылан олыкмарий, курыкмарий да руш йылме шотлалтыт. Тидым шотыш налын, Мер Каҥаш саде законышто возалтмым шукташ манын, ятыр пашам шуктен шоген. Мутат уке, пашаштына нелылык ятыр лийын. Туге гынат ме яра шинчен огынал. Мероприятий-влак кокла гыч эн кӱлешан да пайдам кондышо семын калык деке районлашке лектын коштмым да шочмо йылмым арален кодымо шотышто эртарыме йыргешке ӱстел-влакым да калык дене вашлиймаш-шамычым шотлем. Марий Оньыжа лиймем жапыште шуко вере тыгай кугу мутланымашым эртарыме. Мо куандараже, чыла вережат моткоч кумда да келге иктешлымаш ышталтын».
Кызыт Анатолий Николаевич сулен налме канышыште гынат, яра ок шинче. Йошкар-Ола воктене верланыше ялысе суртыштыжо эре тошкыштеш, тӱрлӧ сомылым шукта. А чонжо садак шочмо марий калыкше верч йӱла.
«Марий калыкнан чотшо шагалемын толмыжо чонем тургыжландара, – чоным почын каласыш лӱмгечызе. – Россий Федерацийыште илыше марий калык кажне ийын 7 тӱжем еҥлан шагалемеш. Ончыкыжымат тыгак лиеш гын, 50-75 ий гыч калыкна йöршеш пытен кертеш. Сандене кызыт мыланна, марий-влаклан, чумыр мер тÿня дене пырля моткоч чот чолган пашам ыштыман. Кузе? Марий туныктышо-влакат, ончыльеҥ-влакат сайын палат: пÿтынь марий тÿня мучко шочмо йылмым арален кодымо йодыш моткоч пÿсын шога. Школлаште марий йоча-влаклан шуко вере шочмо йылмым кугыжаныш йылме семын веле туныктат. Тидыже эн чот тургыжландара. Вет ÿдыр-рвезе-шамыч марий сылнымутым огыт тунем гын, ончыкыжым шке шочшыштымат марла лудаш-возаш туныктен огыт керт. Республикын Образований да науко министерствыштыже тидым сайын палат. Но кызытеш эше шуко йодыш вашмут деч посна кодеш. Тидын шотышто палемдынем: ме чумыр вий дене гына школлаште шочмо марий йылмым туныктымын кÿлешлыкшым пÿтынь обществылан да кушкын толшо тукымлан раш умылтарен кертына! Кугезе йӱланамат ала-кузе арален кодыман. Тиде йодышымат эреак шарнен илыман. Тудын дене кажне кечын пайдаланена гын веле марий койыш-шоктышна, кугезе шӱлышна аралалт кодыт да самырык тукымланат куснат. Тыге гына калыкнан ӱмыржö шуйнен кертеш. Уке гын, кок-кум тукым тыч тӱвыт йомеш! Мый ужам: тиде йодышым кызытсе Мер Каҥаш вуйлатыше-влак да кучемыште улшо кугу еҥ-влак сайын палат.Но тиде йодыш марий калык ончылно садак пеш пӱсын шога».
Таче ме, Анатолий Николаевичын лишыл еҥже да йолташыже-влак, алал кумылын тудым шочмо кечыж дене саламлена да кӱсото тумо гай пеҥгыде тазалыкым, порсын ярым гай кужу ӱмыр корным, волгыдо пиалым да яндар кава гай куандарыше еш илышым тыланена. Тек эсен илышым, перкем да чыла волгыдо шонымашым, Анатолий Николаевич,тыланда да пӱтынь марий калыклан Ош Кугу Юмына шуктен толеш:ӱлыл юмына нӧлтал пуа, кӱшыл юмына волтен пуа.
Александр ПЕТРОВ
