Тыйын шочшет, марий калык
Ӱшанле еҥ ӱшанлын ошкылеш
Санкт-Петербургышто да Ленинград областьыште Марий Элын полномочный представительжылан Елена ТАНИКОВАМ палемдымылан пел ий эртыш. Елена Сергеевна – Российысе искусство историй институтын тӱвыра да образовательный программе-влак пӧлка начальникше, Санкт-Петербургысо да Ленинград областьысе «Ший корно» марий калыкле да тӱвыра автономийын чолга еҥже. Элнан йӱдвел рӱдолашкыже кузе логалын? Шочмо мланде деч мӱндырнӧ марий тӱвырам кузе аралаш да вияҥдаш? Тудын дене идалык мучаште вашлийын мутланенна.
– Елена Сергеевна, Тыланда Марий Элым вуйлатыше моткоч кугу ӱшаным ыштен – йӱдвел рӱдолаште республикнан ӱшанле еҥже лияш. Тендан дене кумданрак палдараш жап шуын.
– Мый Йошкар-Олаште шочынам. 17-ше №-ан кыдалаш школышто тунемынам. Пешак виян туныктышо-влаклан кӧра сай шинчымашым налын кертынам. Тунамак Палантай лӱмеш музыкальный училище пеленысе музыкальный школым отличий дене тунем лектынам. А 1993 ийыште ты училищыште скрипка дене шоктышо специалист семын образованийым налынам. Умбакыже кушко каяш? Тунемме идалык мучаште Олег Михайлович Герасимов ойла: «Петрозаводск консерваторийыште финн-угор музык кафедр почылтеш. Тушто тылат оҥай лиеш, этномузыковедений занятийыште марий традиционный музыкым тунемаш тӱҥалыда. Композиций, музык, скрипка, кӱсле… дене заниматлалташ йӧн лектеш…»
Пешак сай, чылажат мыланем моткочак лишыл. 2-3 курсышто тунеммем годымак кокам, Зинаида Сергеевна Артюшкина, дене пырля «Марий памаш» ансамбльыште кӱсле дене шоктенам, концерт денат коштынам… Чынже денак эр гыч кас марте пеш кугу опытан преподаватель-влак туныктеныт, чапле образованийым пуэныт. Российыштына финн-угор-влакын музыкальный культурышт дене ыштышыже лач тидак гына.
– Но Те консерваторий деч вара Марий Элыш пӧртылын огыдал, умбакыже тунемаш каенда…
– Кафедрым курироватлыше профессор Игорь Владимирович Мациевский Санкт-Петербургышто аспирантурыш пураш темлен. 1998 ий. Могай пагыт лийын, шкеат паледа. Авай тунам пианином ужалыш. Тудым мыланем кочам пӧлеклен ыле. Тиде окса дене Петербургыш тунемаш пураш каенам. Да, пешак кугу конкурс лийын гынат, чыла «визытанлан» сдатленам. Заочно пурем да Петрозаводскыш але Йошкар-Олаш пӧртылам, иктаж пашам муам, шоненам. Теве ынде 24 ий – Петербургышто.
– Кугу ола – кугу роскотан. Неле пагытым ик стипендий дене илен лекташ, манаш веле.
– «Петербург-концерт» бюджет тӱвыра учреждений пеленысе Санкт-Петербургысо симфонический оркестрыш пашаш пуренам. Тушто лачак скрипка дене шоктышо кӱлын. Репетицийыштак колыштыч да конкурс деч посна нальыч. Варажым эше ешартыш пашам муынам. Тыге пачерым айлен илаш йӧн лектын. Вич ий тӱшкагудышто илыме деч вара мыланем тиде пешак кӱлешан тат лийын. Петрозаводскыштак тунеммем годым сай практикым эртенам – фольклорым, джазым, ансамбльым шоктымо, проектыш ушнымо… Консерваторий мыланем кугу опытым пуэн, пеҥгыдылыкемым таптен. Тидыже мыланем шерге.
– Ноябрь мучаште Палантай лӱмеш музыкальный училищын лӱмгечыштыже скрипка дене мастарын шоктымыдам уло зал ик шӱлыш дене колыштын. Шижалтеш, ты семӱзгар – ӱшанле йолташда. Сирийыштат пырля лийында. Тушкыжо кузе логалында?
– Чынак, скрипка – ик эн йӧратыме семӱзгарем. Россий Обороно министерствын Касвел военный округшын концертный ансамбльыштыже вӱдышӧ специалист да солистлан пашам ыштенам. 2015-2018 ийлаште вич гана Сирийыште лийынна. Куштылго корно огыл ыле…
Муро, сем йоҥгымо годым рвезе-влак ик татлан шочмо кундемышкышт пӧртыл савырнат, эше вес илыш – тыныс илыш, лишыл еҥ-влакын йӧратымашыштым шижыт. Кум минут шуйнышо тат гынат, тиде моткочак кӱлешан да шерге.
– Тыгай концерт годым марий-влакым ужаш логалын?
– Военный-влак ончылно шоктымем годым кушеч да могай калык гыч улмем эреак палдарем да увертарем: марий-влак але Марий Эл гыч улыда гын, мый декем эҥертыза. Тыге ик земляк дене веле огыл палыме лийынна. Ленинград кундемыште нуно шагалын огытыл. Икте-весе дене кылым кучен илаш тӱҥалына, умбакыже шкенан марий мер пашам вияҥдена, шонем.
– Елена Сергеевна, элнан ик эн виян научно-шымлыше институтыштыжо пашам ыштеда. Шуктымо ик сомылда науко дене кылдалтын.
– Республикыштына искусствовед-влак шукынжак огытыл. Ик жап чонем угыч традиционный культур велке шупшыльо. Институтын илышыж деч ончычшат ӧрдыжтӧ лийын омыл, тӱрлӧ мероприятийыш кертмем семын ушненам. 2016 ийыште специалистлан нальыч. Варажым институтышто культурно-образовательный программе-влак отдел ышталте, вуйлаташ ӱшанышт. Отдел концертым, экскурсийым, лекций-концерт да моло просветительский пашам шукта.
Тиде жапыштак соискатель семын диссертацием шуйышым. Институтышто тӱрлӧ конферецийыште лияш йӧн уло. Поснак кинокритик, искусствовед, фольклорист, музыковед-влакым колышташ оҥай. Тыгак МарНИИЯЛИ ден Палантай лӱмеш тӱвыра да сымыктыш колледж дене кылна пеҥгыде. Иктыштыже Петрозаводскышто пырля тунемме йолташем Наталья Мушкина тырша, весыштыже – туныктышем Олег Михайлович Герасимов.
Тӱҥ шонымашем – тений диссертацийым аралаш. Кызытеш 20 научный публикацием уло, нылытше – ВАК кӱкшыт дене (Высший аттестационный комиссий – С.П.).
– Кӱсле шотышто рашемдынем. Йошкар-Ола деч вара тудо эре пелендак?
– Кӱсле дене шоктымаш – тиде чон куан. Ты кӱсле дене шке жапыштыже эше ковамак, Юлия Максимовна Таникова, моткочак мастарын шоктен. Микрӓк кыдалаш школышто руш йылме ден литературым туныктышо лийын. Кӱсле сем – шӱмыштӧ илыше шарнымаш. «Ший корно» калыкле-тӱвыра автономийын мероприятийлаштыжат кумылын шоктем. Мутлан, шымлызе Ксенофонт Четкаревын архивыштыже аралалтше «Элнет вӱдет» мурылан аранжировкым ыштышна, возышна да варажым «Гордость нации» проектышкат ушнышна, диплом дене палемдалтна.
Йӧн лийме семын марий семӱзгарна нерген кумда аудиторийыште ойлаш тыршем. Теве ноябрьыште институтыштына инструментоведений сектор семӱзгар-влакым шымлыме дене кылдалтше тӱнямбал кӱкшытан латнылымше «Благодатовский лудмаш» конгрессым эртарен ыле. Кӱсле дене шоктымаште исполнительский, морфологий ойыртемже нерген докладым ыштышым.
– Тыгай конгрессыш кугу специалист-влак чумыргат. Нунылан марий семӱзгарже оҥай мо?
– Шкенан тӱвырана нерген ойлыманак. Нуно вара семӱзгарнам тӱнямбал тӱвыра кумдыкышто ончен аклат. Мутат уке, нуно пӱтынек марий музыкальный культур дене авалталт огыт керт. Мый, мутлан, тидым ковам денак, Курыкмарий районысо Микрӓк солаште, колын, ужын кушкынам. Специалист-влакын йылмышт дене марий семын могай улмыжым ойлаш тыршем. Пашамлан эҥертен, нуно марий культур ужашым чумыр тӱнямбал музыкальный контекстыш, кылыш ушат.
– Тыге ме, марий-влак, шке коклаште гына шолына манме ӱштылалтеш.
– Эре шкенан семым колына да чыла сай, шонена. А вет семат илыш гыч йомын толеш. Сандене тудым таче пеҥгыдемден кодыман. Тыге гына традицийнан таҥастараш лийдыме ойыртемже палдырна. Мутлан, музыкальный лук манме семӱзгар, коҥ-коҥ, колымшо курым кыдал марте марий-влакын гына аралалт кодын. А тиде рудимент, шке шотан тӱҥ тӱҥалтыш, сибирьысе калык-влак дене вияш вашкыл улмо нерген ойла. Ик велым, тиде акрет годсо сем, вес велым, акрет семӱзгар, кумшо, марий, финн-угор-влакын кушеч толмыштым ончыктышо сӱрет.
– Елена Сергеевна, Тыланда ӱшаныме мер сомыл «Ший корно» дене эшеат чакрак ыштен.
– «Ший корнын» мероприятийлашкыже ончычат кертме семын ушненам. Тений организацийлан 10 ий темеш. Мер актив тиде датылан пеш тыршен ямдылалтеш. Але мартежат ятыр мероприятийым эртареныт, национальный, патриотический, образовательный проектлаш чолган ушненыт, кугыжаныш кучем денат пеҥгыде кылым кучат. А 2023 ийыште ыштышаш паша эше ешаралтеш: тӱрлӧ вашлиймаш, творческий организаций ден коллектив-шамычын гастрольыштым, выставкыштым эртарымаш да тулеч моло. Чылажымат Марий Элын Санкт-Петербургышто да Ленинград областьысе представительствыжын да «Ший корнын» социальный кылысе лаштыклаштышт эскерен кертыда.
– Эртыше кечылаште Поволжский кугыжаныш технологический университетыште управлений да право факультетыште магистратурым йошкар диплом дене тунемын лектында. Черетан кӱкшыт дене шокшын саламлена.
– Тау. Тушко шоненак каенам – усталык шӱлышан еҥлан тиде поснак кӱлеш, законодательстве кузе пашам ышта,– палыман, вет культурыштат кагаз паша шуко: законжо, положенийже, концепцийже, стратегийже… Икманаш, сай опыт, усталык шотыштат, научный да административный паша шотыштат.
– Ойырен налме корнышто ошкыл гыч ошкылым ыштымаште Тендам мо вӱда?
— Тӱняште айдеме шке семын гына огеш иле. Тый калыкын, йӱлан, ешын ужашышт улат. Тидым мый кызыт утларак да утларак шижам да умылем. Кеч-куш илаш каен кертат, но вожет мыняр келгыш кушкын, тунарланак тудо тыйым кӱшкӧ нӧлталеш. Тыге калыкет, тукымет верч шуктымо сомыл арам огеш лий. Тичмашын ужашыже улмо дене «марий чондайыш» (копилкыш) надырым пыштет. А ик тукым, ик еш, ик йӱла гыч улмо шижмашым нигунамат йомдарыман огыл.
– Кугу тау, Елена Сергеевна, мутланаш жапым мумыланда.
Светлана Пехметова
Снимкыште: Елена Таникова (шолаште шинча) калыклӱмым нумалше «Марий памаш» фольклор да этнографий аснамблын кӱслезыже-влак дене пырля. 1990-ше ийла тӱҥалтыш. П.Васильевын фотожо.
