Икмыняр ий ончыч «Саскавий» марий ӱдырамаш ушемыште марий ӱдырамаш-влаклан чапкӱм шогалтыме нерген мут лекте. Шонымаш сай, но шукталт шуэш мо ала? Вара семын вес ой лекте – лӱмлӧ марий ӱдырамаш лӱмеш пушеҥгым шынден, аллейым почаш. Тиде шонымаш эшеат сайрак чучеш, марий ӱдырамашын пӱртӱсын шочшыжо улмым шижтара. Айста пырля ончалына, марий лӱмым да марий калыкна верч йӱлен тыршыше марий ӱдырамаш-влакым курымеш шарнаш манын, кундемыштына мо ышталтын?
«Айвика» клуб
Куржталаш йӧратыше-влакын Йошкар-Оласе «Айвика» клубын (КЛБ) шочмо кечыжлан 2011 ий 4 ноябрь шотлалтеш. Тунам, Калык-влакын икоян улмышт кечын, «Физкультур да тазалык» ассоциацийым вуйлатыше Валерий Гороховын ойжо почеш Йошкар-Ола мучко 5 километрыш куржталмаш эртен. Федерацийысе Всероссийский КЛБ марий ӱдырамаш лӱман клубым 2012 ий майыште 156-шо номер дене регистрироватлен. 2016 ийыште клуб В.И.Ленин лӱмеш культур полат пелен пашам ышташ тӱҥалын. Вуйлатышыже Иван Земцов каласкала:
– Лу ий ончыч Российыште марафон кумдан шарлен, но Марий Элыште куржталаш йӧратыше-влакым да куштылго атлетикын ветеранже-влакым пырля ушен, полумарафон да марафонлан ямдылыше нимогай ушем лийын огыл. Ты сомылым «Айвика» клубна шке вачӱмбакыже пыштен. Кызыт клубышкына 50 наре ен коштеш. Пытартыш ийлаште ме тӱрлӧ куржталмашым эртарена: Ӱдырамаш-влакын тӱнямбал кечышт лӱмеш куржталмаш пеш моторын шокта – «Мандарин забег-влак».
– Иван Сергеевич, клубдам молан марий ӱдыр лӱм дене «Айвика» манын лӱмденда?
– Лӱмым ойырымо годым калыкле сынжымат, шонымашыжымат шотыш налме. «Айвика» мотор марий лӱмыштӧ «вий» мут уло – тале, виян улмым ончыкта. Тылеч посна кычкырыме годым куатлын йоҥгалтеш, колыштса: «Ай-ви-ка, Ай-ви-ка!» Йошкар-Олаште шочын-кушшо, ту пагытыште Россий сборныйышто куржталше Айвика Малановамат чапландарыме шонымаш дене тиде лӱмым ойырымо, – умылтара клуб вуйлатыше И.Земцов.
«Салика» кевыт да молат
Рӱдолаштына Ленин проспект дене кудалмеке, «Дружба» стадион велыш савыртышеш верланыше «Салика» лӱман кевытым илалшырак-влак шукын шарнат. Кугу кевыт лийын. Калык шуко коштын.
– Ме кевыт деч тораштак огыл, Рябинин уремын 6-шо номеран пӧртыштыжӧ иленна. «Салика» кевытыш вургемым наледаш пеш чӱчкыдын коштынна. Тушто чыла ужалат ыле. Шарнем, дифицит пагытыште Япык изаймыт Казань гыч лӱмын тиде кевытыш йымал тувыр-йолашым наледаш толыт ыле. Вара мемнан дене мален каят, – шарналта 1968 ий гычак Йошкар-Олаште илыше Раиса Бочкарева.
Пӧртын чоҥалтме ойыртемжым шотыш налын, калыкыште тудым «Рейстах» манын лӱмденыт. Историй материал почеш, ӱлыл пачашыште СССР-ын 50-ше идалыкше лӱмеш Марий чоҥышо трест верланен улмаш. А «Салика» кевыт Сеҥымаш площадь велыш лектеш. Ойлат, тыште марий тӱран тувырымат налаш лийын. 1969 ийыште кевытым уэш пужен олмыктеныт. Марий лӱман кевытлан у тӱсым пуртымаште сӱретче-влак А.Новоселов, Г.Зыков да В.Краснов тыршеныт.
Вес «Салика» – Юл эҥер серыште, мотор марий пӱртӱс лоҥгаште верланыше каныме базе. Ондак тудо «Марбиофарм» ОАО-н (але калыкыште Витамин завод маныт) лийын. Завод пашаеҥ-влак тушто каненыт, тазалыкыштым пеҥгыдемденыт, пайремым эртареныт. «Салика» кызытат еҥ-влакым кумылын вашлиеш, кугу олала да ӧрдыж кундемла гыч канаш толшо-влаклан базын лӱмжӧ, мутат уке, оҥайын шокта.
Морко райрӱдӧ гыч лектын, Шеҥше – Унчо велыш кудалме годым Элнеттӱр (Фадейкино) ял тураште шола велым «Салика ото» манын возыман меҥге койын кодеш. Ойлат, Сергей Николаевын Саликаже Полат Акпай деч лач тышан шылын кодын. Кызыт тыште ладыра куэр кушкеш, мотор вер. Морко районын тӱвыра памятникше-влак реестрыш «Салика» шнуй ото – кӱсото» манын пуртымо.
Н.Дружинина-Кузнецова лӱмеш
«Марий Эл» куштышо да мурышо кугыжаныш ансамбльын солисткыже, «Марий памаш» фольклор да этнографий ансамбльын балетмейстерже Н.П.Дружинина-Кузнецован лӱмжӧ дене республикыштына балетмейстер-постановщик-влакын конкурс-фестивальышт эртаралтеш. Кодшо ийын тудо 10-шо гана ли йын.
Ида Крылова лӱмеш
Марий Турек кундемын ӱдыржӧ Ида Крыловам шукынжо «Чевер маке пеледыш» мурыж гочын палена. Марий АССР школын сулло пашаеҥже, «Савак кундем» калык ансамбльым уло тӱнялан чапландарыше, Октябрь революций орден дене наградитлалтше (1971) марий ӱдырамашын лӱмжӧ калык чонышто тачат ила. 1999 ийыште илыш дене чеверласымекыже, вес ийынжак тудым шарныме лӱмеш калык мурым мурышо самырык исполнитель-влак коклаште фестиваль-конкурсым эртараш тӱҥалыныт. Ондак тудо республик кӱкшытан лийын гын, илен-толын, усталык таҥасыш вес кундемла гычат ушнат. Каласыман, фестиваль-конкурсын жюрижым ятыр жап Марий Элын калык артистше, опер мурызо, Турек мландынак ӱдыржӧ Светлана Сушкина вуйлатен.
2010 ийыште Марий национальный конгрессын Марий Турек районысо пӧлкаже Ида Ивановна Крылова лӱмеш премийым ыштыме нерген верысе депутат-влак погынымашышке йодмаш дене лектын. Тылеч вара тиде премийым кажне ийын 8 Март вашеш кум ӱдырамашлан, пашаштышт да мер сомылым виктарымаште ойыртемалтше-влаклан, кучыктат.
«Светлана» премий
«Илымыж годым Светлана Эсаулова моло возышо-влак коклаште шке мастарлыкше дене палынак ойыртемалтын. Вес тӱрлӧ социально-политический пагытыште тудым марий Жорж Сандлан шотлан ыле докан. Тудо 2011 ий кылме тылзын 13-шо кечынже Россий печать кечын илыш дене чеверласен. Пелашыже, йӧратыме еҥым шарнен, тудын лӱмеш самырык-влаклан сылнымут премийым палемден», – лудына Раисия Сунгурован «Чайгоркаште сандалык» (2016 ий) сборникын ончылмутыштыжо. Конкурсын авторжо – поэт да кусарыше Герман Пирогов. Тыге Россий мучко увертаралтше «Светлана» литератур конкурс, 2014 ий гыч тӱҥалын, кажне ийын эртаралтеш. Тымарте кандаш гана увертаралтын. Умбакыже:
– Кызыт марте вич сеҥышым палемдыме: Раисия Сунгурова, Вячеслав Комаров, Алёна Яковлева, Татьяна Пчелкина, Юрий Иксанов. Кум гана премийым нигӧланат пуымо огыл.
– Конкурсышто сеҥыше-влакын лӱмыштым октябрьыште (Светлана Эсаулова 15 октябрьыште шочын) «Шочмо» (Рождение) сылнысем-сылнымут театрын «Давай на равных говорить» цикл дене эртыше сылнымут касыштыже палемдат.
– Премийын кугытшо – 25 тӱжем теҥге. Окса у книгам лукмаште полыш семын пуалтеш. Кажне книга «Светланан книгагудыжо» тамга (логотип) дене лектеш.
– Учредитель-влак: Светлана Эсаулован пелашыже Алексей Иванович да эргыже Илья Алексеевич Танеровмыт. Нуно коктынат юрист улыт.
«Шонымаш почеш, конкурс самырык автор-влаклан эртаралтшаш ыле. Ынде кеч-могай ийготан марий поэт ушнен кертеш», – рашемдыш Г.Пирогов.
Роза Рыбаковам шарнен
Юлсер кундемыште эртаралтше «Умбалне Элнет ӱмбал канде» муро, поэзий да куштымаш фестиваль нерген Лайд Шемйэр каласкала:
– Роза Рыбакован лӱмжӧ дене тӱҥалын, кум ий почела пайремлаш палемденна ыле: эн ончычшо мурызын 65 ияш лӱгечыже лӱмеш, 2013 ийыште – поэт Алексей Александровын 75 ияш да 2014 ийыште – композитор Василий Очетовын 90 ияш лӱмгечышт лӱмеш. Шайра да пӱтынь Марий Элым авалтыше тиде пайремым тарватыше еҥже Курыклӱвал ял гыч Галина Козлова лийын. 2012 ий 10 июньышто «Сӱан Шым Шайрам тарвата…» манме семынак, тиде кечын ятыр кас лиймешке муро пайрем гӱжлен
Шуко вере мурызо лӱмеш пермийым ыштат. Ме тидым ыштен огынал. Вет фестивальна иканаште икмыняр еҥын лӱмжӧ дене кылдалтын. Тыгодымак кажне гана участник-влак шергакан пӧлек дене палемдалтыныт
Фестивальышке Юлсер кундемын чыла луклаж гыч, Параньга, Оршанке, Шернур, Звенигово, Кужэҥер да моло районла гыч, Йошкар-Ола, Звенигово, Волжск олала гыч, Татарстан да Угарман кундемла гыч шӱдӧ утла участник толын. Варажымат мураш йӧратыше-влак кажне ийын шукемыныт, иктыже весым алмаштеныт.
Тений йӧратыме да чапланыше марий мурызына Роза Рыбакован шочмыжлан 75 ий – йыргешке дате. Тиде лӱмгече дене кылдалтын, марий мер вий-куат дене Волжский районышто ончычсо гаяк «Умбалне Элнет ӱмбал канде» фестиваль эртаралташ тӱҥалеш манын ӱшанена.
Ансамбльлан – Тамара Дмитриеван лӱмжым
Марий Элысе Марий калык усталык рӱдерым, тыгак мурышо да куштышо «Эрвел марий» калык ансамбльым вуйлатыше Тамара Викторовна Дмитриеван ӱмыржӧ кодшо ийын лугыч лиймеке, Тыге Тӱвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министерствын 2021 ий 20 декабрьыште лукмо 364-ше номеран шӱдыкшӧ почеш «Эрвел марий» ансамбльлан Т.В.Дмитриеван лӱмжым пуаш ыштыме.
– Ӱмаште икымше гана эртаралтше «Тывырдык» марий куштымаш фестивальын проектшымат Тамара Викторовна возен, кӱлеш кагазым ямдылен. Сандене ты фестивальымат тудын лӱмжӧ дене лӱмденна, – палдарыш «Эрвел марий» ансамбльын вуйлатышыже, мемнан пагалыме ӱдырамашын пелашыже Борис Дмитриев.
Л.СЕМЕНОВА
