Эртен кодшын кышаже
Шарныктыш шке чын вержым муын…
Медведево районысо Кӱшнур ялыште Марий автномийым ыштымашке кугу надырым пыштыше Сергей Алексеевич Черняковлан шочмо суртшын пырджышкыже шарнымаш оҥам пижыктеныт. Оҥаже 2014 ийыштак ышталтын улмаш. Но тудо Шойбулак селасе краеведений тошерыште кечен. Кӱшнурыш пеҥгыде шартышан корно лийын огыл, сандене тушко мийыше-шамычат огыт лий манын шоненак тудым тоштерышке вераҥденыт. Но исторический чынлыкым марий мер толкынын чолга еҥже, Медведево районышто илыше Иван Семёнович Москвин пӧртылташ шонен пыштен да район администрацийыш йодмаш дене лектын. Варажым ты пашам мучаш марте шукташ вес чолга еҥ Сергей Карпов полшен.
Ынде Кӱшнурышто, асфальтшак огыл гынат, пеҥгыде шартышан корно уло, ял калык шке вий дене ыштен. Шарныктышым почмашке районысо да Шойбулак администраций вуйлатыше-влак, С.А.Черняковын родо-тукымжо, палымыже, журналист-влак миеныт.
Кӧ тугай Черняков, шукынжо палена гынат, тудын илыш-корныж дене кылдалтше шуко «ош тамга» уло. Нуным рашемдыме кугу пашам пытартыш ийлаште Медведево районысо историко-художественный тоштерын ончычсо шанче пашаеҥже Владимир Смирнов шуктен. Тудын шымлымашыже да ял калык дене мутланыме гоч кундемналан кугу суапым ыштен кодышо ончылъеҥна дене кумданрак палдарена.
Суапше – аклаш лийдыме
Марий калыкын ик эн чолга мер еҥжын, политикшын биографийже дене литератур гоч палыме лияш йӧн уло. Но таче тудын суапшым шарналтыме шуэш. Шинчымашыжым эре пойдарен толшо туныктышо, тале организатор, чыным йӧратыше большевик, военный, хозяйственник, ученый, интеллигент лийын, палемдат историк-влак.
Шочмо кундемжым моткоч йӧратен, тӱзланымыже верч чот тыршен, шке вийыжым чаманен огыл. Тудын тыршымыж дене 1932 ийыште Йошкар-Олаш Озаҥ лесотехнический институтым (кызытсе Юлтехым) кусареныт.
1921-1922 ийласе шужен пагытыште самырык марий автономийын исполкомжын еҥже-влак (лачшымак С.Черняков ден И.Петров) областьысе калыклан илен лекташ полшаш манын, тышеч продовольствийым лукташ огыл, мӧҥгешла, кочкыш дене полшаш кӱлмым тунамсе правительствылан умылтарен кертыныт.
Черняковын тӱҥ суапшылан Ленинын вуйлатыме правительствыж дене пырля (Совнарком) Марий автномийым ыштыме пашам шуктымыжым шотлыман. 1920 ийыште, тудо Москваште Наркомнац пелен Мари пӧлкам вуйлатен, а вара РКП (б) ЦК пелен Мари коммунист-влакын агитаций да пропаганде рӱдӧ бюрожын председательжылан шоген. Марий автономийым ыштыме нерген декрет-влакым ямдылыме дене кылдалтше пашам шуктышо ик эн тӱҥ еҥ лийын. Тидым автобиографийже гыч налме оят пеҥгыдемда: «Состоя заведующим отдела Мари при Наркомнаце, всю работу по выделению народа Мари в Автономную область, согласно постановления Всероссийского съезда коммунистов Мари, пришлось проводить мне».
Черняков Москваште МАО-м ыштыме паша кузе кайыме нерген Наркомнацын ик заседанийыштыже ойлен. Варажым тудын ямдылыме материал-влакым Совнарком сайлан шотлен да пеҥгыдемден. 1920 ий 2 нябрьыште тудо шкежак РСФСР Совнаркомын заседанийштыже лийын. Тудын тыршымыж денат марий, одо да калмык калык-влакын автономийыштым ыштыме нерген декретын проектше Ленинын кидыштыже лийын…
Тыгак лач Черняков МАО-н кумдыкшо, чекше да тудын рӱдолаж дене кылдалтше декретланат материалым ямдылен. Тӱрлӧ вере илыше марий-влакым ик областьыш ушаш тыршыме пашажымат, ты шотышто ончыко ужын моштымыжымат, историк-влак кӱкшын аклат. Тудын чолгалыкшыланак кӧра Козьмодемьянск огыл, Краснококшайск марий рӱдолаш савырнен. Тидлан кӧрак Козьмодемьянск оласе партий еҥ-влак коклаште умылыдымаш лекмеке, тудым эсогыл партийже гычат луктыныт, озанлык пашаште гына коденыт…
Варажым тудо чодыра озанлык пашаште тыршен, Ленинградысе лесотехнический институтым тунем пытарымеке, Озаҥысе тыгаяк институтышто доцентлан ыштен… Вузым Йошкар-Олаш кусарымеке, шкежат тушто туныктен. Но В.Смирновын ойлымыж почеш, Юлтехын архивыштыже тудын туныктымо пашаж нерген материал уке гаяк. Очыни, Черняковын репрессийыш логалмекыже, чыла документым поген наҥгаеныт. Но раш: 1932-1934 ийлаште тудо тушто туныктен да чодыра озанлык факультетымат вуйлатен. А тылеч вара тудым угыч кугыжаныш пашаш налыныт…
1937 ий августышто С.А.Черняковым «марий буржуазно–националист» организацийын еҥже семын семын арестоватленыт да 10 ийлан ссылкыш колтеныт…
Кунам тудо шочын?
В.Смирновын ӱшандарымыж почеш, Сергей Алексеевич 1887 ий 9 сентябрьыште шочын. Кеч шочмо кечыже тӱрлӧ вере тӱрлӧ семын ончыкталтын. Мутлан, «Марий биографический энциклопедийыште» (2007 ий) Черняков 1887 ий 10 октябрьыште шочын да Архангельский областьыште 1938 ий авустышто колен манын сералтын. ««Календарь Марий Эл – 2012. Знаменательные даты. События, Юбилеи» (2011 ий) савыктышыште шочмо кечыже – 10 сентябрь. В.Смирновын архивыште верештме «арестоватлыме С.А.Черняковын анкетыштыже» 8 сентябрь ончыкталтын. Вес архив документыште – Черняковын личный листышкыже пижыктыме автобиографийыште – 9 сентябрь, тидым Черняков шке кидпалыж дене пеҥгыдемден. Метрике книга почеш тудо 1887 ий 9 сентябрьыште шочын.
Кунам илыш гыч каен?
Энциклопедийлаште тудын илыш гыч кайыме дене кылдалтше дате уло: Архангельск область, Каргопольысо лагерь, 1938 ий август. «Исполнительная власть Республики Марий Эл» книгалан примечанийыштат тыгак сералтын. Но В.Смирнов, Черняковын колымо раш датыжым рашемдаш манын, Архангельск областьыш йодмшым колтен. Тусо областьысе УВД-н увер рӱдержын да Россий УФСИН-ын данныйже почеш Черняков спискыште лийын огыл!?
Смирновын верештме пытартыш документыште 1940 ий ончыкталтын. Тушто сералтын: «начальнику Тайшетлага НКВД СССР» … «направляем заключение НКВД Марийской АССР от 25 января 1940 года от отказе освобождении из ИТЛ Чернякову Сергею Алексеевичу». Тугеже 1940 ийыште Черняков Каргапольысо лагерьыште огыл, а Иркутск областьысе Тайшетлагерьыште лийын. Но тылеч варасе пӱрымашыжым краевед рашемден кертын огыл.
А теве Кӱшнурышто илыше-влакын ойлымышт почеш, арестоватлыме деч изиш ончычрак Сергей Алексеевич шочмо ялышкыже Станислав эргыж дене пырля толын коштын. Черняков нерген возышо историк К.Н.Сануков шке жапыштыже эргыжым кычал муын улмаш, но кылышт кӱрлын. Ачажым арестоватлымеке, рвезым аважын родо-тукымжо Ижевскыш наҥгаеныт…
Реабилитаций нерген
Книгалаште С.А.Черняковым 1956 ийыште реабилитироватлыме нерген серыме. В.Смирнов ты шотышто Марий Эл прокуратурыш йодмаш дене лектын. 1956 ий 31 октябрьыште Марий АССР Верховный президиумын пунчалже почеш Марий АССР НКВД Тройкын 1937 ий 10 ноябрьыште лукмо пунчалже преступлений укелан кӧра делам шӧрен да чарен. Но шке делажым 1956 ийыште веле петыреныт. А Черняковым тӱрыс 1991 ийыште гына реабилитироватленыт.
Владимир Смирновлан таушташ гына кодеш, С.А.Черняковын илыш корныжым шымлыме пашам умбакыже шуя. Ты еҥын марий калыклан суапшым аклен, лӱмжым шанчызе Юл кундем технологий кугыжаныш университетлан пуаш темла. Шарнымаш оҥам почмашке мийыше-влак коклаштат ончылъеҥлан бюстым шогалташ, а илыме суртшым тоштерыш савыраш темлымаш йоҥгалте. Юмылан тау, ты суртшым кызыт тудын тукымжо шотышто куча.
Савыкташ С.Носова ямдылен.
М. Скобелевын фотожо.
