Кугу Отечественный сар тӱҥалмылан таче, 22 июньышто, 77 ий темеш. Но тудын нерген шарнымаш алят ила, алят чоным корштара…
Мемнан тыныс илышна верч ты шучко сарыште илаш-колаш кредалше-влак ий гыч ийыш утыр шонгемыт, нунын радамышт койын шагалемеш. Пиалеш, кодшышт дене ужын мутланаш йӧнна эше уло.
Нунын кокла гыч иктыже — сарын ветеранже Дементий Федорович Мосунов. Тений 13 августышто тудланат 92 ий темеш.
Йоча пагыт
Дементий Федорович Мосунов У Торъял районысо Ӱлыл Оръю ялыште шочын. Но икмыняр жап гыч ача-аваже Егорята ялыш илаш куснен. Сандене самырык жапше лач тушто эртен.
1942 ийыште тудым, 7-ше классыште тунемше рвезым, кум яллан бригадирлан шогалтеныт. Вет сар жапыште илемлаште тӱҥ шотышто изи йоча ден ӱдырамаш-шамыч веле кодыныт. Тетла ик пӧръеҥат уке манме дечын ик кочай илен улмаш. Но тудо утыжден шоҥго лийын. Сандене уло ӱшаным лач тиде рвезылан ыштеныт.
Сар
Кугу Отечественный сарыш Мосуновмыт еш гыч коктын: ача ден эрге – каеныт. Ачажым, Федор Тимофеевичым, 40 ияш пӧръеҥым, война тӱҥалме икымше кечылыштак наҥгаеныт. Ончык пурен каласаш гын, тиде сарыште тудо 6 гана ранитлалтын. Туге гынат мӧҥгышкыжӧ илыше пӧртылын. Ош тӱня дене 78 ияшыж годым чеверласен.
А эргыжым, Дементийым, 17 ияш рвезым, 1943 ийыште жап деч ончыч службыш налыныт да моткочак вашке действующий армийыш колтеныт.
— Сар тӱҥалме кечым сайын шарнем, — каласкалаш тӱҥале ветеран. — Мый тунам Торъялыш библиотекыш книгалан миенам ыле. А книгам эре шукак лудынам. Библиотекыш миен шумо деч ончыч поселкысо уремыште кечыше радио дене Молотовын сар тӱҥалме нерген ойлымыжым кольым. Мыланна туныктышына сар тӱҥал кертме нерген эше 1933 ийыштак ойлен ыле. Сандене, чыным ойлаш, чотшо ӧрынат омыл. Мӧҥгеш толмекем, авамлан тиде ойган уверым каласышым. Тудо эше колын огыл улмаш. Мутат уке, чот шӱлыкаҥе да ачамым сарыш вашке наҥгаят, очыни, манын, ойгыраш тӱҥале. Тыгак лие.
Сар жапыште самырык рвезе кум фронтышто: Закавказскийыште, Северныйыште (Карельский) да кокымшо Прибалтийскийыште — артиллерийский частьлаште тушман ваштареш кредалын, 6 эл гоч эртен. Ик гана контузитлалтын. Но, эмлалтмеке, уэш стройыш пӧртылын.
— Мутат уке, сарыште шучко лийын, лӱдмат. Кажныжын илыше кодмыжо шуын. Мыйынат. Мемнан авана, (а пӧръеҥ шкеже руш, сандене тудын нерген каласкалымыж годым аважым алят «мамочка» але «моя мамочка» гына манеш – шижалтеш: аважым моткочак йӧратен да пагален – авт.) Юмылан ӱшаныше лийын, черкыш кумалаш коштын. Тудым ончен, меат, вич икшыве, тыгаяк кушкынна. Сандене сарыште улмем годым кажне кечын, кечеш кӧ пала, мыняр гана, семынем Юмылан пелештенам, илышем арален кодаш йодынам… — мане пӧръеҥ да кумылжо тодылто. Но шкенжым тыманмеш кидыш нале да ойжым умбакыже шуйыш:
— А икана изиш гына колен омыл. Тунам батальонна Польшышто лийын. Поездна чодыраште тупикыште шоген. Орудий платформылаште лийын. Жап улмо дене пайдаланен, шокшо кочкышым шолтен кочкаш мутланен келшышна да мыят кастене пуым погаш кайышым. Но немыч-шамыч мемнан тушто шогымына нерген пален налын шуктеныт, витне — кӱшыч эскераш тӱҥалыныт. Пум погаш кайымекем, тораште огыл моткоч ӱлнӧ чоҥештыше самолет йӱкым кольым. Изиш лие – тушеч очередьым колтышт. Кужу-ум. Иктаж 15 метр наре шуйнышым. Пуля-влак воктечем метр-метрат пеле наре тораште гына мландыш керылтыч, — мане фронтовик да логарже пышкемалте. Изиш лиймеке, шуйыш: — Кредалмаш годым колет гын, йӧра. Но тыге шотдымын колымо шуын огыл. Юмо арален коден…
1945 ийыште 9 майым Дементий Мосунов Касвел Германийысе Нойштеттин олаште вашлийын.
— Мемнан сеҥымына нерген каласымеке, чылан кычкыраш тӱҥальыч: «Ура! Сар пытен! Берлиным налынна!» Куанымына дене тунамак мыняр улшо пуляна дене кавашке лӱйкалаш тӱҥална! – шарналтен, кызытат куанен каласкала сарын участникше.
Тыныс илыш
Сар пытыме жаплан рвезе улыжат 19 ияш лийын. Касвел Германийыште сеҥымашым вашлиймеке, умбакыжат тудо вооруженный вийыштак службым шуен, тыгак военный училищыш тунемаш пурен. Мӧҥгышкыжӧ 1950 ийыште гына пӧртылын. Авалан тунам куанже мыняр лийын?! Вет эргыже илыше кодын да мӧҥгӧ толын!
Но тудын пелен эрге кужу жап илен огыл. Дементийын школым тунем пытараш шонымашыже лийын. Сандене рвезе 8-10 класслам Йошкар-Олаште пытарен. Ты жаплан тудо партийыш пурышо лийын – тудым ты радамыш сарыштак пуртеныт.
Тылеч вара Н.К.Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш пединститутышто заочно тунемаш тӱҥалын. Но, мо оҥайже, пытарен Красноярскысе пединститутын филологий факультетшым. Ту пагытлан самырык пӧръеҥ ешан да икшыванат лийын. Умбакыжат пӧръеҥ тунемын – Йошкар-Олаште Марксизм-Ленинизм вечерний университетым пытарен. Туштыжо эсогыл философий дене кандидатлык минимумым сдатлен.
Илыш тыге савырнен – Дементий Федорович шке кумылын моло комсомолец дене пырля Братский ГЭС-ым чоҥымаштат тыршен. Лач тушто пашам ыштымыж годымак Фидель Кастро, Америкын тунамсе вице-премьерже Ричард Никсон, Никита Сергеевич Хрущёв дене кид кучен саламлалтын. Нуныжо тунам тиде электростанцийыш паша кузе кайымым ончаш толыныт улмаш. Тидын лӱмеш пашаеҥ-влакым строитлен шогалтеныт. Уна-шамыч южышт дене кидым кучен саламлалтыныт. Тиде радамыште самырык пӧръеҥат лийын. Сандене ты татым Дементий Федорович кызытат сайын шарна.
Идалыкат пеле наре гыч пӧръеҥ Йошкар-Олашке пӧртылын, вет тыште йӧратыме Люба пелашыж ден изи ӱдыржӧ вученыт. Шочмо кундемыштыже тудо технический, административный пашам шуктен, туныктышыланат ыштен. Сулен налме канышыш лекмыж деч ончыч пытартыш 25 ий «Контакт» заводышто пашам ыштен, контролер-влакым туныктен луктын. Сулен налме каныш лекмекшат, эше 9 ий тӱрлӧ вере тыршен.
Дементий Федорович Мосунов илыш курымыштыжо ятыр чап лӱм да награде дене палемдалтын.
Чолгалык
Йӧратыме Люба пелашыже 14 ий ончычак ош тӱня гыч каен, ик шочшыжо – ӱдыржӧ – ешыж дене Москваште ила, да пӧръеҥ кызыт пачерыштыже шкетак веле тошкыштеш гынат, йокрокланаш йӧршынат огеш ярсе. Ийготым ончыде, тудо мер пашашке чолган ушна. Дементий Фёдорович Мосунов – Сарын, пашан, вооруженный вийын да правам аралыше орган-влакын всероссийский организацийыштын, Сарын да пашан ветеранже-влакын Йошкар-Оласе Советыштын еҥже. Тиддеч посна «Знание» обществын, «Патриот» литературный клубын, Российысе философий обществын членже. Кеч-куштыжат тудо лӱмлан веле огеш шотлалт, а чынже денак пашашке ушна.
Эше тудо почеламутым воза. Тыгай кумылжо 8 ияшыж годымак лектын да усталык шӱлышыжӧ алят йомын огыл. Возымо икымше почеламутшым кызытат шарна да мылам наизусть каласкален пуыш. 2001 гыч але марте 19 книгам савыктен! Тӱҥ шотышто йоча годсо пагытше, сар жап нерген шарнымаш сынан, илыш, кызытсе жап, ончыкылык нерген шонкалымашан, патриотизм шӱлышан ойлымаш ден каласкалымаш, почеламут-влак улыт. Вет шарнымашыже тудын тунаре — мучашдымыла чучеш! Эсогыл поэме-влакым серен. Поэзий пашаже-влак поснак чонеш логалше улыт. Дементий Федорович мылам тений шукерте огыл савыктен лукмо книгажым пӧлеклыш. Тушко пуртымо почеламутшо-влакым лудым гын, ну, тугай сылне ой-савыртыш-шамычым кучылтмо, тугай мут-влакым мумо, туге сӧралын каласыме – ик шӱлыш дене куанен лудын лектат.
Тыгак кокланже эше гитарымат шокталта! Да шке возымо романсше-влакым йонгалтара. Шукыжым тудо кассетылашке возен. Чонжым шӱлык авалтыме годым але, мӧҥгешла, куаныме татыштыже, я палымыж ден йолташыже-влак толмо годым, иктаж пайрем кечын нуным чӱкта да колыштеш, кокланже шкеж дене пырля уэш муралта. А вет илыш – йыжыҥан. Ойгырен шинчыме деч вара йывыртетат. Куан деч вара адакат шӱлыкаҥатат.
Но Дементий Федорович шӱлыклан вуйым ок пу. Тудо тунар позитивный манме айдеме! Теве сар жап нерген каласкалымыж годымат «ой, тунамет вет тунар чот йӧсӧ-ӧ, шучко-о ыле!» манын, ялтат чот ойган чурийым ыш ыште. Лач коклан гына, поснак неле тат-влак нерген ойлымыж годым, шинчаже йошкаргыш, шинчавӱдшӧ чумыргыш да кумылжо тодылто.
Тудым колыштын, ӱмбакше ончен, тунар чаманышым! Сарыште кредалше моло салтак-влак семынак тудланат, моткочак изи капан, какши рвезылан тунам мом ужашыже, мом да мыняр чыташыже логалын?!.
Сар жап палым кодыде эртен огыл — шкеж нерген пытартыш жапыште утыр шижтараш тӱҥалын:- Дементий Федоровичын йолжо чот коршта. Тидлан верчынак тояшке эҥертен веле коштеш гынат, чулымынак ошкыл колташ тырша. Тазалыкым пенгыдемдаш манын, шӱдӧ ийыш эркын лишемше пӧръеҥ мом огеш ыште?! Тӱрлӧ аппарат дене шкенжым эмла, упражнений-влакымат ышта. Илышыштыже але марте нигунам (!) аракам йӱын огыл, тамакым шупшын огыл. Ик ганат!
— Ӱмырем мучко таза илыш-йӱлам шуктымем, спорт дене кылым кучымем сарыште неле-йӧсым чытен лекташ да кызыт тыгай ийгот марте илаш полшеныт, шонем, — иктешлыме семын каласыш шкеже.
Пагалыме ветеранлан умбакыжат тыгаяк чулым, чолга да илышлан куанен моштышак лияш тыланена! Дементий Федорович, шӱдӧ ияш марте илаш шонымыда тек шукталтеш! Таза лийза!
Любовь Камалетдинова.
Д.Речкинын фотожо.
