Иктаҥаш нуно улыт. Кӧмыт, маныда? Марий Турек район ден Марий Турек райпо. Когыляныштат 95 ий темеш. Лач тынар ий ончыч, 1924 ий 1 июльышто, шке кумылын ушнымо негызеш Марий Турек потребкоопераций ышталтын, председательжылан Руш Шолэҥер ял гыч П.К.Михеев сайлалтын. Но тудым шарен колташ оборот средства, торгайыме вер, склад ситен огытыл. Елка ял гыч Г.П.Карповын вуйлаташ тӱҥалмыж деч вара паша мыняр-гынат вияҥ каен. Ныл ий гыч коопераций район кумдыкышто частный торговльым йӧршын шӱкен луктын. Верлаште икмыняр сельпо ышталтын.
Но тӱшка озанлыклам почедыме ийлаште потребкооперацийым вес семынрак ончаш тӱҥалыныт. Изи потребобществылам петырен, нунын олмеш кантон потребобществым почаш йодыныт. Тыге Марий Турек райпотребсоюз ышталтын, тудым 1944 ийыште А.И.Ратов вуйлаташ тӱҥалын. А 1956 ийыште вес вашталтыш лийын – ты ушем Марий Турек райпош савырнен, правлений председательлан В.П.Куклин сайлалтын. Тудын вуйлатымыж жапыштак кум ий гыч Марий Турек район палынак шарлен – Косолоп ден Хлебниково район-влак ушненыт, сандене райпо угыч райпотребсоюзыш савырнен.
Туге гынат икмыняр вашталтыш деч вара 1978 ийыште угыч манме семын райпотребсоюз негызеш озанлык расчётан предприятийлам – общепитым, заготконторым да пищекомбинатым – ушен шогышо райпо ышталтын. 1995 ий марте, а ты жапыште М.К.Хадеев ден Б.А.Романов вуйлатеныт, тыгай сынанак кодын да изи огыл ошкылым ыштен шуктен.
Вара Л.П.Лапин отрасльым умбакыже вияҥден колтен, Марий Турек райпом «Отрасльын лидерже» марте нӧлталын. Тудын вуйлатымыж годымак райпо правлений председательлан Э.З.ХАЙРУЛЛИН ышташ тӱҥалын. А ветеранын канышыш лекмекыже, 2017 ий гыч, самырык специалистым Марий Турек райпо совет председательлан сайленыт. Мутым тудын денак вашталтена.
— Эмиль Зульфатович, пытартыш ийласе эн кугу вашталтышлан мом шотледа?
— Вич ий ончыч Марий Турек райпона палынак шарлыш – Параньга райпом шкенан деке ушышна. Тидын дене пошкудо районысо потребкооперацийым утарен кодышна. Тушто ыштыше-влакын паша верышт ыш йом. Райпо деч кодшо да вер гыч верыш кусаркалаш лийдыме погат ӧрдыж кидыш ыш кай – ыжна ужалкале. Ынде кудло утла торгайыме предприятийна уло гын, тушечын кандашыже – Параньга районышто. А тиде шагал огыл. Но кызыт чыла организаций кушкаш тырша, вет ончыкылык — лачак тыште. Ик-кок кевыт дене илен лекташ ончыкыжо неле лиеш. Ты шот гыч ончалмаштат пытен толшо райпом ушаш келшымына дене йоҥылыш ыштен огынал. Но тидлан изи огыл роскотыш пураш, кредитым налаш логалын.
— Шарнем, ончычсо вуйлатышыда, Леонид Павлович Лапин, деч ик гана веле огыл колалтын: «Ме кызыт кредит деч посна, шке кӱшеш, илаш тыршена»…
— Но тылеч посна тидым ыштен огына керт ыле. Тачат кевытым пужен ышташ але иктаж оборудованийым уэмдаш кредитлан эҥерташ перна. Сандене кредитымат чарак семын ончымо ок кӱл — тудат вияҥ толаш полша, лач жапыштыже пӧртылтыман. Но утларакше, Леонид Павлович манмылак, шке кӱшеш ышташ тыршена.
— Райпон пашаштыже тӱҥ парышым мо пуа?
— Мутат уке, производство. Ме тидым палена да тидлан кугу тӱткышым ойырена. Кок ий ончыч колбаса цехым уэмдышна — вакуум куттерым, але шприцым, нална. Тудо шыл фаршым вакуум условийыште перерабатыватла да южым тӱрыснек темден луктеш. Тыге колбаса кӧргӧ пеҥгыдырак да тутлырак лиеш, кужунрак аралалтеш.
Напитке цехысе линийым шукерте огыл налме, но туштат уэмдена – атым да этикеткым вашталтена. Лимонадым сакыр денат, алмаштыш денат ямдылена, «Турек памаш» вӱдым луктына.
Кинде заводышто кондитер изделийын ассортиментшым палынак пойдаренна, печеньым ешаренна. А кинде ден булко изделийым тылзе але квартал еда мом-гынат уым темлена. Мутлан, йорлырак-влаклан социальный киндым пышташ тӱҥалынна, тазалыкыштым эскерыше-влаклан фитнес-киндым кӱэштына. Кокымшышкыжо пӱкшымат, кешырымат, ончен куштымо але пӱртӱс пуымо моло продуктымат ешарена, шолдыран йоҥыштымо пырчымат кучылтына. Но калыкын тунем шумо ончычсо гай киндым садыгак утларак пыштена. Тидын годымак кажне шканже келшышым ойырен налын кертеш.
— Кинде нерген ойлаш гын, районышто тендан дене таҥасен кертше изи пекарнят икте веле огыл докан?
— Тидым мый удалан ом шотло. Конкуренций деч посна илышыжат шӱлыкан лиеш ыле. Тудо шкенан пашам утларак кӱлын ончалаш, технологий да там шотышто келгынрак шоналташ тарата. Калыкым савыраш да тудлан умылтараш соцсетьланат эҥертена, рекламе йӧным кучылтына. Калык палышаш: ме киндым пыштымаштат, колбаса ден шылым шикшеш кӱктымаштат уто химий ешартышым огына кучылт, ийла дене тергалтше ончычсо йӧнланак эҥертена. Тудо мемнан ыштыме качествылан тунем шуын. Ты кӱкшытым ӱлыкшемдыме нерген мутат лийын ок керт. Кӱкшемдыме нерген гына шонена. Тидлан конкурент-влакак полшат. Нуно мемнан деч тунемыт, ме – нунын деч. Нигӧлан угыч велосипедым шонен лукмо ок кӱл. Мо шотлан толеш, тудым ыштыман, но – конкурент деч изишлан да сайынрак.
— Тыланда эше рознице сетьда улмат полша…
— Рознице сеть деч посна производство парышан лийын ок керт. Шкенан ыштымынам шкенан кевытыште ужалыме мыланна пайдале. Молан кызыт шагал огыл изирак предприниматель пашам ыштымым чарна, шонеда? Тыгай тичмаш цикл укелан кӧрак. Ты шотышто потребкооперацийын йӧнжӧ кугурак.
— Пашам ыштыме кугытда иземын огыл?
— Ончычсо кӱкшытыштак кучаш тыршена. Районышто илыше калык шагалемме гына тургыжландара. Еҥ-влак шукын ӧрдыжкӧ каят. Мыйын райпошто пашам ышташ тӱҥалме 2004 ийын районышто кокла шот дене 27 тӱжем еҥ илен гын, кызыт – 19 тӱжем наре. Ме умылена, 8 тӱжем наре еҥлан шагалеммеке, сатум тунамсе нарак ужален огына керт. Но вес районлам авалтыме кӱшеш ончычсо кӱкшытым арален кодена. Да Параньга районым веле огыл, молымат. Советский, Шернур, Морко район-влак тӱҥ налшына улыт. Мутлан, Советский райпо дене торгайыме тылзаш оборотна тӱҥалтыште 20 тӱжем теҥге наре лийын гын, кызыт икмыняр пачаш кугемын. Ме нунылан колбаса ден кондитер изделийым, напиткым колтена, а нуно мыланна, мутлан, Советский – шылым (заготконторыжо пога), Морко – свежа шинчалтыме колым да мемнан ыштыдыме кондитер изделийым (клендырым), Шернур – макароным (эн шуко ужалалтеш). Тыге райпо-влак ваш-ваш полшена.
— Марпотребсоюз системысе моло райпо дене таҥастарымаште кодшо ийысе экономике показатель дене могайрак верым налында?
— Производство дене – кумшо верым. Тугеже эше кушкаш кӱлеш. Общепит дене кокымшо лийынна. Столовый, кафе, пурлмывер, кулинарий, пельмень ден пелефабрикатым ыштыме цехна-влак удан огыл ыштат. А чумыр паша дене икымше верым налынна. Неле гынат, ме чыла кевытым арален коденна. Парыш дене ышташ, пашадарым жапыштыже тӱлаш тыршена. Тидыже мемнан шукертак йӱлаш пурен, манын кертам.
— Йӱла нерген мутым тарватышна гын, тудым шуяш кугу надырым пыштыше-влакымат ушештарен кодыде ок лий докан.
— Вуйлатыше-влак кокла гыч тыгайже шагалын огыл лийыныт. Но мый ончычсо вуйлатышына Леонид Павлович Лапинымак палемдынем. Витле ий утла Марий Турек райпошто тыршен, кугурак бухгалтер гыч райпо совет председатель марте кушкын. Пытартыш должностьыштыжат эн кужун, коло ий наре, ыштен. Але теве Любовь Васильевна Афанасьева кодшо курымысо 70-ше ийла кыдалне пищекомбинатын икымше ӱдырамаш директоржо лийын, да райпошто веле огыл, Марпотребсоюз системыштыжат. Тудат ты предприятийнам кумло ий наре вуйлатен. У курымышто тудым Светлана Николаевна Конышева вияҥден колтен. А кызыт пашажым Евгений Аркадьевич Чернов моштен шуя. Ме тудын дене ик жапыште, 2004 ийыште, райпош толынна — тудо технолог, а мый товаровед семын пашам тӱҥалынна.
95 ий жапыште райпон пашажым вораҥдарыше шагал огыл еҥ лийын. Чылаштым ушештарен шукташат ок лий. Илыш дене чеверласыше-влакым порын шарналтена, а кызыт илыше да пашам ыштыше-влаклан вуйнам савалтена да шушаш лӱмгече дене саламлена!
— Меат тиде саламлымашке уло кумылын ушнена.
Юрий Исаков.
Авторын фотожо.
