Марий юмыйӱла ушемлан – 30 ий
Шинчаваш кутырымаште – ӱшан, пырля тыршымаште – куат
24-25 апрельыште Мер Каҥашын эртарыме Марий форумын шошымсо сессийже у формат дене лие – икымше гана марий юмыйӱла йодышым кумдан каҥашымашке лукмо. Тудым «Йӱла да тӱвыра-влак коклаште марий юмыйӱлан верже да тӱсшӧ» регион-влак кокласе шанче-практике конференций семын Марий юмыйӱла ушем, Марий Элын Тӱвыра, савыктыш да калык паша шотышто министерстве да МарНИИЯЛИ дене пырля эртареныт.
30 ий жапыште тыгай кӱкшыт дене научно-практический конференций икымше гана эше 2002 ий 6-7 декабрьыштак лийын да тунам «Марий юмыйӱлан социальный концепцийже» маналтын. Тудым «Марий ушем» мер организацийын Йошкар-Оласе пӧлкаже (вуйлатышыже – И.Степанова) эртараш пижын ыле. Кок кече жапыште 17 докладым колыштмо, шымлызе-влакынымат, марий йӱлам вияҥдаш кумылан-шамычынымат, эсогыл вес кундем гыч толшо-влакынымат. Тӱҥ докладшым – «Марий юмыйӱлан концепцийже нерген» – историй науко кандидат Н.Попов ыштен. Тылеч ик ий ончычшо пӧлка олаште илыше, марий йӱла почеш кумалаш шонышо-влаклан «рушарня кумалтышым» эртараш тӱҥалын ыле (ныл ий ончыч Йошкар-Оласе общине угыч илышыш пуртыш). Тудо ийынак шошо велеш Йошкар-Оласе пӧлка пелен марий йӱлам вияҥден колтымо шотышто оргкомитетым ыштыме. Конференцийже лач тудын икымше кугу пашаже лийын.
Шарналташ гын, мероприятийым тӱҥ онаеҥ А.Таныгин пелештымыж дене почмо. Саламлыме мутым Марий Эл Правительстве вуйлатышын алмаштышыже, тӱвыра да наций-влак кокласе кыл кучымаш министр М.Васютин, Оньыжа В.Николаев, «Марий ушем» вуйлатыше В.Мочаев, Финн-угор калык-влакын культурыштым вияҥдыше фондын президентше Н.Гаврилов ойленыт. Каҥашымаш «шокшын» эртен. Тунам марий юмыйӱла шотышто могай умылымашна ден шымлымашна улмым шергалын лекташ кӱлын. Манмыла, чылажымат – чумыраш, радамлаш да иктешлаш. Адакше кучем велымат умылымаш шижалтын. Тидлан Россий кӱкшыт дене келшыше законжат йӧным ыштен. Михаил Зиновьевич тиде конференцийым пеш жапыштыже чумырен моштымо, «Тиде йӱлаште марий калыкын кӧргӧ чон поянлыкше» манын палемден ыле.
Тидлан ынде 19 ият шуэш. Ты пагытыште Марий юмыйӱла шке кышкарыштыже веле огыл вияҥеш, тудын кӱлешлыкшым, пӱртӱслан кумалын илымын куатан улмыжым умылышо-влак шукемыт. Ятырынже ойырен налме корным кече гыч кечыш, тылзе гыч тылзыш, ий гыч ийыш такыртат. Юмылан тау, Россий кумдыкышто, элнан Конституцийже дене келшышын, чыла религий иктӧр праван улыт, эсогыл «О совести и о религиозных объединениях» федеральный закон уло.
Нине тӧртык-влакымак шотыш налын виктаралтеш Марий Элыштат, марий-влакын илыме икмыняр моло кундемыштат ты паша: таче кечылан общине-влак регистрацийым эртат, кӱсото-шамычым учетыш налыт, кугыжаныш араламе кумдыкыш кусарыме сомылым шуктат, кертме семын книга-влакым савыктат, Марий йӱла тӱэмыште (школ) тунемыт… Ынде Марий юмыйӱлалан туныктымо сомыл общине кӧргыштӧ веле огыл, тунемме заведенийыштат шукталтеш. 2016 ийыште эсогыл «Марий калык йӱла» школышто урок деч ӧрдыжсӧ пашалан примерный программым (8-ше класс) ыштеныт. А тений апрельыште эше ик ошкыл лие – 4-5 класслаште «Основы религиозной культуры и светской этики» урок кышкарыште йӱланам туныкташ «Марий калык йӱла да тӱвыра» примерный программе савыкталт лекте. Кокытшымат Шернур район Кукнур кыдалаш школын туныктышыжо Л.Алмаматова возен. 
Нине программе-влак ты пашам ворандарен колташ шонышо-влаклан – кугу полыш, чылажат – закон да ФГОС почеш. Нуным Марий туныктыш институтын научно-методический советшын темлымыж почеш ямдылыме. А рецензийым культурологий доктор, Марий кугыжаныш университетын тӱвыра да сымыктыш кафедржын профессоржо Г.Шкалина, филологий науко доктор, Марий кугыжаныш университетын финн-угор да таҥастарымаш филологий кафедржын профессоржо Р.Кудрявцева, Марий туныктыш институтын этнокультурым вияҥдыше лабораторийжым вуйлатыше В.Константинова (икымшыжлан) да Шернур районысо «Марий кумалтыш» общиным вуйлатыше В.Мамаев возеныт. Ынде нине программылан келшыше учебник ден пособий-влакым ямдылаш пижман. Тиде сомылыш туныктышо, шымлызе да онаеҥ-влак рӱжге ушнат гын, эше ик кугу ошкыл лиеш.
Рӱдӧ Марий юмыйӱла ушем республикысе общине-влак дене тӱрлӧ погынымашым, вашлиймашым районлаште эртарыме йӱла шукертак уло. Но конференций кышкарыште Российысе моло регионыштат (Пошкырт, Татарстан, Урал, Удмурт кундемлаште) кугезе йӱланам арален, иландарен шогышо-влаклан Марий Турек районысо «Ошмарий-Чимарий» общинын паша опытым ончыкташ шонымаш пеш чын лийын. Тушто «йыргешке ӱстел» йыр мутланымаш тӱвыргын эртен. Тудым Республикысе Рӱдӧ Марий юмыйӱла ушемым вуйлатыше А.Бирюков ден МарНИИЯЛИ-н междисциплинарный шымлымаш лабораторийын тӱҥ шанче пашаеҥже Л.Абукаева вӱденыт. Саламлыме мутым Оньыжа Э.Александров, район администрацийым вуйлатыше С.Решетов ойленыт. Сергей Юрьевич
ын палемдымыж почеш, администраций пелен конфессий-влак кокласе кыл шотышто координационный совет 2007 ий гычак ий еда чумырга да тӱрлӧ йӱлам кучышо-шамычын йодышыштым каҥашымашке луктеш. А тыште Марий юмыйӱлам арален да вияҥден колтымо шотышто районысо тӱҥ онаеҥ Г.Иванов кумдан каласкалыш.
Вашлиймаште регионлаште юмыйӱла сомыл кузерак кайыме нерген кажне кундем гыч толшо онаеҥ-влак палдарышт. А ик эн кӱлешан йодышыжо Марий юмыйҥла кечышот (календарь) дене кылдалтын. Ме, марий-влак, южо пайрем ден палемдыме кечына-влакым тӱрлӧ кечын, эсогыл тӱрлын эртарена. Олыкмарий ден эрвелмарий-шамычын поснак ойыртемалтеш. Южо вере ялт марий йӱла пайремым гына шотлат гын, ала-куштыжо православий йӱла почеш палемдат… Таче кечылан 2022 ийлан ик чумыр Марий календарьым ыштеныт, тушко тӱрлӧ кундемысе ойыртемым шотыш налын пуртеныт. Но тудым эше тылзе жапыште каҥашаш, шке темлымашым ышташ манын, общинылашке колтеныт. Марла кечышот да йӱланан ончыкылыкшо нерген шке шонымашыштым историй науко кандидат Н.Попов, Татарстан гыч онаеҥ О. Третьяков, Пошкырт кундем гыч мушан Эсен Элай (В.Камилянов), Урал кундем гыч онаеҥ Л.Канакаев, Марий юмыйӱлалан мелын шогышо Э.Юзыкайн да молат шке шонымашыштым ойленыт.
Конференций Марий талешке кече вашеш эртен. Сандене участник-влаклан В.Мосолов лӱмеш краеведений тоштерыште Совет Ушем Герой С.Суворов нерген шукерте огыл войзымо «Киндлат тукымын патырже» фильмым ончыктымо лачеш лие. А вара чыланат «Марий пӧртым» ончал савырнышт. Районышто «Ошмарий-Чимарий» общинын 20 ияш поян историйже нерген книга ден сылне солыкым тиде кечын ятыр еҥлан кучыктышт.
Форум кышкарыште Марий Юмыйӱла ушемлан 30 ий темме вашеш эртаралтше научно-практический конференций у кӱкшыт дене эртыш. Ты гана йоҥалтше доклад-влакым да пренийыште йоҥгышо ой-каҥаш-шамычым юмыйӱлалан мелын шогышо-влак веле огыл, марий мер пашам шуктышо, тыгодымак тӱрлӧ тыным кучышо-влак колыштыныт.
Шинчаваш кутырымаште гына икте-весылан ӱшан шочеш, пырля пашам виктарымаште куат ешаралтеш. Тыгай шонымаш шочо кок кече жапыште эртыше Марий форум деч вара.
Светлана Пехметова.
Снимкылаште:
Г.Иванов Пошкырт кундемын Тӱҥ онаеҥже Г.Пастиевлан пӧлекым кучыкта
Урал кундем гыч онаеҥ Б.Александров Юа села гыч В.Мишинлан теркупшым чикта
Пӧлек шотеш – солык
Марий Турек районысо общинын сортатулжо
Авторын фотожо-влак.
