Кодшо курымын индешлымше ийлаштыжак индивидуальный предпринимательстве пашам тӱҥалше-влак кокла гыч иктыже — Кужэҥер посёлкышто илыше чолга марий ӱдырамаш Любовь Николаевна Сидорова. Шке жапыштыже тудо посёлкыштыжат ик эн ончыч, шкетын манаш лиеш, уремыш ужалаш лектын шогалын. Ӧрыда, очыни, пазаржат тунам лийын огыл. Мом ужален, шонеда? Шке пашажым тыглай резинке кем гыч тӱҥалын. Вара ял калыклан моло кӱлешан сатуш куснен. Тачат тудо ужалыме пашаште тырша. «Лед и пламень» фирмын кевытше верланыме оралтыжын ик ужашыштыже кок пӧлеман кевытым куча. Тудын нерген палдарыше сакышыштыже «Йолчием, вургем, сумка» манын серыме. Кызыт ӱдырамаш уремысе пазарыште ок шого гынат, но шке кевытшым почмеш, кумло ий жапыште мом гына ужын, чытен лекташыже логалын огыл…
Шкетын, пазарыш, эн ончыч…
Кумло ияшрак ужалыме пашаш куснен. Тунам ӱдырамаш районысо «Калык промысел» предприятийыште бухгалтерлан ыштен. Но 90-ше ийлаште жап неле лийын. Предприятийыште тыршыше-шамычшат, шке пашаштым кӱлеш семын шуктеныт гынат, йӧн лийме семын иктаж-мом солалташак тыршеныт. Сандене бухгалтерын дебет ден кредит шотышто эре ситыдымаш лектеден. А ты ситыдымашыжым кӧ петырышаш? Бухгалтер.
А Любовь Николаевна тугай айдеме, шке пашаштыже шот ден ратым йӧрата, кызытат тугаяк. Сатум ужалыме пашаштыже тачат, кажне кечын мыняр приход ден роскотым шотлен налын, тетрадьыш возгала. А тунам, роскотым петыраш манынак, отпуск жапыште уремыш сатум ужалаш лектын ончен. Ончыч вожылынамат манеш тудо. Тунам ночко пагыт шогенат, еҥ-влаклан резинке кем кӱлын. А налашыже нигушто лийын. Санденак пелашыж дене коктын сатулан лӱмын Озаҥыш миен толыныт. Кеметым пеш писын ужален кертыныт. Эсогыл ял еда мешакым сакален кошташышт логалын.
Паша сайын вораҥаш тӱҥалын. Мо шонеда, пеш писын лектышат куандарен. Шке манмыжла, пачке дене кугу окса толын. «Тыгайжым нигунамат ужын омыл да пеш ӧрынам ыле», — шарналта тудо жапым шкеже. Но эн ончыч Любовь Николаевна ыштыме предприятий ончылно парымжым петырен. А вара шкежат ужалыме пашаш куснаш шонен пыштен. Шонен да ыштен.
Но шке пашам тӱҥалаш тунамат куштылго лийын огыл. Сатужым ял еда шупшыкташ манын, автомашинан ӧрдыжъеҥымат эре гаяк йодаш логалын. Тиде кызыт чылаштын машинашт уло… Сатум ужалаш Кировышкат кошташ
логалын. «Тушто кугу размер йолчием сайын каен. Ту велне кугурак йолан-влак илат. А мемнан дене тыгай йолчием йӧршеш ужалалтын огыл», — шарналта сатучо. Ангорко юбко, кофто, куплык кем сайын каеныт… Лач тыгай йодмашан сатум ӱдырамаш кондештарен.
Вараже тудын почеш уремыш икмыняр вес сатучат лектыныт. «Мландываке вургемым шарен оптат, кандырам шупшын, тушко сакаленат ужаленна», — шарналта тудо жапым ӱдырамаш.
Илен-толын, иктаж лу ий гыч, Тошто Йӱледӱрыштӧ тудлан пкочкыш сатум ужалыме шке кевытымат почашыже йӧн лектын. Кеч сатужым эсогыл кужу жап калай волак денат шупшаш логалын. Но паша сайын воранен. Вараже кевыт оралтын озаже тудым тушеч каяш йодын. Сандене ура чонан ӱдырамаш посёлкышто кочкыш сатум ужалыме изирак кевытым почын. Кеч ты жапыште шкеже эше пазарыште шоген. Тидын годымак полышкалыше сатучо-влакым пашаш налын. Но лач нунак озаштым панкрут марте шуктеныт. Тыгаят лийын. А посёлкышто «Магнит», «Пятерочка» кевыт-влак почылтмеке, посна предприниматель-влаклан эшеат нелырак лийын. Сандене ужалыме икмыняр верым вашталтымек, Любовь Леонидовна кызытсе оралтыш лакемын. Тусо ик пӧлемым, вара воктенысыжымат арендыш налын.
«Коммерций паша куштылго огыл»!
Ынде тыште вич ий наре ужала. Эртыше жапыште икымше пелашыжат илыш гыч каен колтен. Любовь Нколаевнанат илышыже вашталтын. Кок ӱдыржӧ кушкын шуыныт, коктынат аважын паша корныжым ойырен налыныт, бухгалтер лийыныт. Кызыт коктынат ӧрдыжтӧ илат, но аваштым огыт мондо. Любовь Николаевна тачысе пелашыжым вашлийын, ынде латныл ий пырля, икте-весылан эҥертыш лийын илат.
— Коммерций паша куштылго огыл. Шонен моштыман. А уке гын, вигак пакрутыш лекташ лиеш. Пеш шукын тыгай пашам тӱҥалыт, но илен огыт лек. Мый шке пашам тӱҥалше самырык-шамычлан тыланенем: лектыш тендам окса шотышто куандара гын, тудым вигак кучылташ огеш кӱл. Мутлан, иктаж мом шкалан вигак налын шындаш ида вашке. Шке пашам вияҥдаш манын, ончыч оборот нерген шоныман. Мый гын лач тыге ыштем. Тиде эн кугу секрет. Мемнан гай изирак кевытыште сату шуко да тӱрлӧ лийшаш, кажнктолшо еҥ шкалан келшышым мушаш. Эшежым ялыште илыше калыклан поснак шуко тӱрлӧ сату кӱлеш. «Смешные цены» кевыт сетьым почмат конкуренцийым ышта. Но умылышыжо умыла, сатун качествыжат лийшаш. Ял калыкат тыгайымак кычалеш. Сандене мыят лач сай качестван сатум налын конден ужалаш тыршем.
Кызытсе законжат сатучо-влак деке чоткыдо. Эшежым ужалыме пашам ворандарыше-влак деч кугыжаныш тергыше орган-влак велым йодмаш шуко. Южгунамже шке пашам кудалтымат шуэш. Мутлан, ончыч единый налог лийын. Кварталлан тӱлет, отчётым ыштет да кум тылзе илет ыле. А кызыт йодмаш шукемын: мемнан налшыже шуко огыл гынат, кассовый аппаратат кӱлеш. Кажне йолчиемыш штрих-кодым пижыктыман. Эшежым саде штрих-код
кагазше пижедылеш. Сандене ты шотыштат йӧнештараш логалеш. Но Любовь Николаевна, шке манмыжла, «тошто закалакан сатучо» гынат, кызытсе закон-влакын йодмыштым чыла шукташак тырша.
Эпидемий условият нелылыкым луктын. Пашам ыштыдымылан кӧра парыш нимогай лийын огыл гынат, арендылан тӱлаш кӱлын. Кеч кугыжаныш велым полышлан ӱшанже уке огыл.
Ӱмырым илаш пасум эртымыла огыл…
Любовь Николаевна шкеже Звенигово район НурдаМучаш ялыште шочын-кушкын. Совхоз тезникумым тунем лектын. Трикотажный фабрикыште бухгалтерлан ыштымыж годым Тошто Йӱледӱр велке пареҥгым погаш колтеныт улмаш. Туштак тудо Миша лӱман икымше пелашыжым вашлийын, да кугу сӱан дене ешыш ушнымеке, ты велне илаш кодын. Но пӱрымаш тыге савыралын, пелашыже илыш гыч вашке каен. Варажым кок падыраш ӱдыржым йол ӱмбаке шогалташ кызытсе Александр пелашыже полшен. Тудо МЧС-ыште ышта. Кид-йолжо чылалан толшо пӧръеҥ поро кумылжо дене савырен. Ешыште веле огыл, сурт-оралтым тӱзатымаштат тудо эн ӱшале эҥертыштыже. Машинамат тудак виктара, сандене сатуланат Озаҥыш шумеш тудак кондештара.
«Ӱмырым илаш пасу гоч эртымыла огыл», — манеш калыкмут. Любовь Николаевнат «Угыч тыгай илышым ынем иле ыле, неле лийын» каласыш мутланымаш годым. Таче тудым кок ӱдыржӧ, кызытсе пелашыж дене пырля кок йыгыр уныкаже куандарат. Латикымше классыш каеныт, сайын тунемыт, чыла шотыштат полшат. Тидын нерген ойлымыж годым шинчавӱдшат лекте. Илыш тыге савыралын: кугурак ӱдыржын кок эргыжым лач тудлан аза годсек ончен кушташыже логалын. Такшым, ты кӧргӧ виян ӱдырамаш шкежак тыгай корным ойырен налын. Но кызыт тидлан ок ӧкынӧ. «Нуно мыланем шкаланем кушкаш, илыш дене тӧр каяш, самырык чонан кодаш да сурт коклаште полшат», — иктешлыш тудо. Кызыт ӱдырамаш нунылан кӱшыл шинчымашым налаш полшаш шона. «Вара сулен налме канышышкат каен кертам», — манеш шкеже.
Чынже денак, Любовь Николаевна шке пашажым йӧратыше да кӱлеш семын шуктышо, пеш поро, весела кумылан, мутланаш йӧратыше. Кевытышкыже пурышо-влак денат тыматлын мутлана, сандене сатужымат налме веле шуэш.
Светлана НОСОВА
Ю.Исаковын фотожо
