«Первый май» СХПК-СХА (колхоз)
У Торъял районысо «Первый май» колхоз – республикысе ончыл озанлык-влак кокла гыч иктыже. Тудо ий еда куатым утларак пога, вияҥеш. Озанлык жаплан келшыше ончыл технологийлан эҥерта, вольык ашнымаштат, пасу пашаштат сай лектышыш шуын толеш.
Латныл ий наре вуйлата
Колхозым ынде латныл ий наре А.Новиков вуйлата. Шке жапыштыже кумдан чапланыше колхоз председатель Н.Поляковын пашажым умбакыже ӱшанлын шуя. Тыматле койыш-шоктышан, пашаче айдемым умылаш тыршыше вуйлатыше коллектившым почешыже кокытеланыде вӱда, тудлан ӱшана, тудым пагалат. Кугыжаныш Погынышто агропромышленный комплексым вияҥдыме шотышто комитетым вуйлата. Тудын ойлымыж почеш,чӱчкыдын олашке кудалышташ, президиумлан, сессийлан ямдылалташ логалеш, да тидыже шуко жапым налеш гынат, озанлыкым вуйлатыме пашаштыже полша, лекше йодышлам рашемдаш куштылгырак, вет кєлан эҥерташ лиеш, раш палет, тыйымат палат. Депутат паша дисциплиным кучаш тарата, кумылаҥда, моло-влак тыйым ончат – кузерак пашам ыштет, сандене эре ончыл радамыште лияш тыршет.
Аркадий Арсентьевичын колхозым вуйлаташ тӱҥалмыж годым сӱрет куандарышыжак лийын огыл. Мутлан, ушкал улыжат 750 лийын да кажныж деч талкуышто 3,5 тӱжем килограмм шєрым гына лўштеныт. Таче ушкалышт 1450 вуй уло (республикыште тидын деч шукыжо Медведево районысо «Семёновский» племзавод ден «Марийский» акционер ушем гына кучат) да кажныжлан шотлымаште талук мучашлан кандаш тӱжем килограмм шєрым лӱштымӧ кӱкшытыш шушаш улыт. Тидыже – республикыште кокымшо вер. Тыгайже колхозын историйыштыже але марте лийын огыл.
Озанлык кумдаҥеш
Озанлыкыште вольык ий еда шукем толеш, у технике ешаралтеш. Курго ямдылаш мланде ситен огыл, тыгодымак колхоз технический куатше дене кугурак кумдыкышто пашам ыштен кертын. Районысо тӱшка озанлык-влак икте почеш весе панкрутыш лектыныт, пасушт яра кияш, вольык ашныме вӱташтышт мардеж гына шӱшкаш тӱҥалыныт. Тыге «Первый май» колхоз пошкудо «Прогресс», «Авангард» озанлык-влакын мландыштым, вольык ашныме вӱташтым, комплексыштым шкеж деке ушен. Тӱҥжӧ – калыклан паша вер лектын. Мутлан, Тошто Торъял комплексыште кумло наре еҥ тырша. Тылеч посна пєръеҥ-влак трактор бригадыш коштыт. Крешын Руй комплексым уэш чоҥымо. Тыге ынде озанлык вич ялыште верланыше комплексыште ушкалым ашна, а вольыкым шым ялыште куча. Колхоз пашашке 34 ял гыч коштыт.
Шернур район Чылдемыр ялыште «Мари Кагаз» ООО-н шудо гранулым ямдылыме цехышым шкаланже налын. Тыгаяк цех Кугу Лумарийыште уло. Шудым фермер, тыгак посна еҥ-влак деч поген, гранулым ямдылен луктыт. Тыгай кургылан йодмаш кугу, Россий мучко ужалат.
Идалыкаш лектыш могай?
Талук мучашке лишемеш. Озанлык тудым кузе иктешла? Тыгай йодышна лие вуйлатышылан.
— Тиде ийым сай лектыш дене мучашлена. Шєрым ыштен налмаштат, пырчым куштымаштат, — вашештен Аркадий Арсентьевич. – Тений индеш тылзыште кодшо ий дене таҥастарымаште озанлыкын кассышкыже окса витле процентлан шукырак пурен. Поснак шєрым ыштен налмаште сай лектышыш шуынна. Тудым 1,5 тӱжем тоннлан шукырак ужаленна. Тиде кечылаште сутка еда кумло ик тонным, але кодшо ийысе тыгаяк жап деч вич тоннлан шукырак, ужалена. Шӧрым кугурак ужашыжым Шернур сырзаводыш колтена. Тиде предприятий сай акым тӱла, тыгодымак продукцийнан качествыж шотышгто йодмашыже кугу.
Чапле качестван шєрым ужалышашлан шуко пашам ыштат. Шкеныштын шєр лабораторийышт уло. Комплексла гыч пурышо шєрым эн ончыч тыште тергат. Ситыдымаш уло гын, тудым тӧрлаш вигак комплексыш увертарат. Вӱталаште чыла вере арулыкым кучаш тыршат, ушкал-шамыч яндар улыт. Ынде ушкалым йӧршеш вес семын лўшташ тӱҥалыныт. Лўштымє деч ончыч доярке-влак ушкал водарым мушкаш ведрам нумалын огыт кошт, тидлан салфетке дене пайдаланат, тыгодымак водарыште мастит уло-укем тергат, могай шєр йогымым ончат. Ушкал йымаке пилашӱкым оптат. Водар яндар – шєр яндар, сай качестван. Тиде пашам кече еда шуктат.
— Мый шкежат Шернур сырзаводын сатужым налам. Палем: мемнан шӧр гыч сай качестван продукцийым ямдыла, — ойла вуйлатыше .
Талук мучаш марте колхоз 400 миллион теҥгеаш сатум, але кажне пашаеҥлан шотлымаште ик миллион наре теҥгеашым, ужалышаш. А колхозышто чылаже 430 еҥ тырша. Тылеч посна кеҥеж тургым жаплан комбайнер, пырчым эрыктен-коштышо-влакым, тыгак моло пашалан витле-кудло еҥым ешарен налеш. Тений индеш тылзыште кокла пашадар 26,5 тӱжем теҥгешке шуын.
Ялозанлыклан кугыжанышат полша. Колхоз пасу пашалан, шєрлан, тыгак сай урлык вольыкым ашнымыжлан (колхоз племенной озанлыклан шотлалтеш) индеш тылзыште латиндеш миллион теҥге субсидийым налын. Кажне литр шєрлан, мутлан, 70 ырым тӱлен. Сайын вияҥаш тидыже шагал, но тыште кугыжаныш полышым тӱҥ эҥертышлан огыт шотло, шке вийлан ўшанат, шукырак сатум ямдылышаш верч тыршат.
Шӧр – тӱҥ сату
А.Новиковын ойлымыж гыч раш: шєр — озанлыклан эн шуко доходым кондышо сату, сандене отрасльлан кече еда кугу тӱткыш ойыралтеш. Эн ончычак курго качествылан. Тудо шопо, уда пушан огыл.
Кызыт шуко озанлыкыште доярке ситыдыме йодыш ончыл верыш лектын. Тыштат ик жапыште тыгаяк йодыш шоген: кузе дояркым ситараш? Кок корно лийын: пачерым чоҥаш але пашадарым кугемдаш. Кокымшо йєнжым ойырен налыныт. Кызыт тыште доярке тылзыште кокла шот дене 42 тӱжем теӱгем налеш. Но тидыже тургыжландара: шукынжо лишыл жапыште пенсийыш кайышаш улыт, а самырык-влак вольык ончымо пашашке пешыжак ынешт тол.
Вуйлатышылан тыгай йодышым пуышна: пашадарым сайым тӱледа гын, йодмашыжат кугу, очыни.
— Ме тылзе еда кажне ферме, комплекс коллектив дене погынымашым эртарена, — ойла Аркадий Арсентьевич. – Тушто кєн кузе пашам ыштымыжым, шєрын качествыжым, вольыкым арален кодымым ончена. Кажне группышто, пўтынь фермыште могай ситыдымаш уло, каҥашена. Шукыж годым тыгай иктешлымашым ыштена: доярке-влак налме пашадарыштым тўрыс сулат.
Доярке-влак смене дене пашам ыштат. Икымше сменыш толшо-влак кум шагатланак кынелыт да ныл шагатлан ушкалым лӱшташ тӱҥалыт. Кажныжлан шӱдӧ ушкалым лӱшташ перна. Ик могырым, паша куштылго огыл, вет эрдене эрак кынелаш перна, но вес могырым, вачӱмбалан нимом нумалшаш уке, чыла механизм шукта.
Колхоз племенной озанлык улмо лӱмжым тӱрыс сула. Кызыт тыште 3,7 тӱжем вуй тӱкан шолдыра вольыкым ашнат. Правил почеш, племенной озанлык ик тӱжем ушкаллан шотлымаште шӱдыжым ужалышаш. Тений 145 вуйым ужалышаш ыле гын, кызыт марте 160 тӱж тунам колтен. Вольыкым тӱҥ шотышто Чуваш Республик гыч налаш толыт.
Тыште вольык ашныме у оралтым чоҥымо, тыгак ачалыме йодышлан кугу тўткышым ойырат. Кеҥеж мучко ныл бригаде тыршен. Тений, мутлан, презым ашнаш сєсна вўтам келыштарыме. Але марте тошто вўта-влакым сайын олмыктымо.
Коллектив ончыл еҥже дене виян
Коллективыште тыршыше-влак коклаште поснак ойыртемалтше-шамычын лӱмыштым колхзышто Ялозанлык да перерабатыватлыше промышленность пашаеҥ-влакын кечыштым палемдыме годым ойленыт, профессий шот дене эн сай комбайнер, механизатор, водитель, доярке, презе ончышо лӱмым пуэныт, тасмам сакеныт, пєлекым кучыктеныт. Пырчым шийше комбайнер-влак коклаште В.Кузнецов, В.Савинов, С.Ситников, механизатор В.Ситников ойыртемалтыныт. Пасу гыч идымыш пырчым шупшыктымаште водитель-шамыч Ю.Новиков, Г.Иванов чот тыршеныт.Тошто Торъял комплексыште тыршыше доярке-влак Л.Романова, Ф.Ведерникова, Чўксола комплекс гыч Н.Иванова, Н.Светлакова, Тушнур комплекс гыч Р.Малинина, Л.Смородинова, Шўвылак комплекс гыч Л.Горинова, Р.Гусева, Крешын Руй ферме гыч Л.Янаева, Р.Янаева ончылно улыт. Презе ончышо-влак Чўксола комплекс гыч Р.Кольцова, Тушнур комплекс гыч В.Кузнецова, Шўвылак комплекс гыч Р.Софронова, Л.Корчёмкина сай лектыш дене тыршат. Специалист-влак кокла гыч озанлыкыште эше шукерте огыл трактор шотышто инженер-механиклан ышташ тӱҥалше А.Ягодаровым палемдыман, тӱҥ зоотехник Е.Юркинан тыршымыжлан кєрат лўштыш ешаралт толеш, тӱҥ агрономлан ынде ятыр ий А.Курбатов тырша.
Пасу ӱшаным сула
Озанлык пасу пашам шошымат, шыжымат писын да шке жапыштыже эртарен колта. Тидлан куатше ситышын уло. Тений пырчан да отызан шурным шым тўжем гектареш ончен куштеныт, кажне гектар гыч кокла шот дене коло центнерым налыныт. Шурно пасушт ий еда кумдаҥын толеш. Тиде ийын, мутлан, 500 гектарлан ешаралтын. Ончыкыжымат пасум кугемдаш задачым шындыме, тидлан йєн уло. А тений яра кийыше нурым куралыныт, тушко кокияш культурын пырчыжым да шукияш шудо нєшмым ӱденыт. Ончыкыжым шурно лектышым палынак кугемдынешт.
— Ме шушаш ийысе пасу пашалан кызытак ямдылалташ тӱҥалынна, — каласкала А.Новиков. – Сай сорт урлыкашым, ӱяҥдышым налына. Минеральный ӱяҥдышым але марте 700 тонным кондымо, эше сложный ӱяҥдышым налына. Тений тыгай ӱяҥдышым кучылтынна да шурно лектыш палынак нӧлталтын ыле. Кокияш уржам 1,5 тўжем гектарыш ўден коденна, шыдаҥым – 150 гектарыш. Тылеч посна кокияш шыпкыным (сурепица) изи огыл кумдыкыш ӱденна. Ончычсо ийлаште рапсым кугу кумдыкышто куштенна, пырчыж гыч ўйым луктынна, кучажым (жмых) вольыклан пукшаш кучылтынна. Тений тиде культуро уда игечылан кєра сайын кушкын ыш шу. Пытартыш пасу гыч ноябрьыште веле поген налынна, тидлан кєра йомдарымашат лийын. Ме чыла рапс пырчым ужалена, а кучажым налына. Шукияш шудым кугу кумдыкыш ӱдена, нєшмыжым шийына. Тений, мутлан, шӱдӧ тонным ямдыленна. Ятыржым ужалыме да кызытат ужалена. Тидыже мыланна изи огыл парышым конда.
Тыште вольыклан сай нӧрӧ кургым ямдылышашлан ий еда кукурузым ўдат, тидлан эн сай пасум ойырат. Ты гана шымшўдє гектарыш вераҥденыт. Кеҥеж кыдалне игече юалге шогымылан кӧра тиде культурыланат сайын вияҥашыже йєн лийын огыл, тидлан кєра ямдылыме кургын качествыже ўлыкшырак лийын. Туге гынат вынемлашке 13 тўжем тонным оптен кодымо.
Озанлык ешартыш сатум ямдылышашлан икмыняр ий ончыч ковыштам ончен кушташ тӱҥалын ыле. Тений кандаш гектарыш шынденыт да чылаже 500 тонным поген, аралаш пыштеныт. Тиде гана лектыш пеш чаплыжак лийын огыл. Шушаш ийлан ковышта пасум коло гектар марте кугемдынешт.
Сай технике дене веле пасу пашам писынрак ышташ лиймым шотыш налын, колхоз ий еда ятыр у техникым налеш, тидлан оксам ок чамане. Теве тений гына ныл у тракторым, пырче погым кум комбайным, автомашинам, йот элыште лукмо кок погрузчикым конденыт. У технике дене пашам ышташ механизатор-влакат кумылан улыт, сандене тыште кажне комбайнын, тракторын, автомашинан озаже уло.
Тыршышым аклен моштат
Колхоз правлений пашаеҥже-влак верч эреак тырша. Теве «Кленовая гора», «Сосновый бор» да моло каныме да эмлалтме санаторийыш каяш озанлык путёвкым налын пуа. Путёвко дене пырля эше вич тўжем теҥгем эмлалташ ойыра. Тыгак олашке икмыняр еҥ луым тєрлатыше специалист деке тупрўдым эмлаш миен. Чыла роскотым озанлык шке ӱмбакыже налеш.
Озанлыкын штатыштыже кок массажистке уло. Нуно ферме ден комплекс еда коштыт, тидлан кажне вере лӱмын оборудоватлыме пӧлем уло, келыштарыме кок ӱстелым налыныт. Талукышто кажне еҥлан кок гана лу сеансым эртарат. Ончычшо ик массажистке веле лийын. Ужыныт: массаж деч пайда уло. Шукынрак массажым ышташ йодаш тӱҥалыныт, сандене озанлыклан кокымшо специалистым налаш пернен.
— Мый шижам: тазалыкым тыге пеҥгыдемдыме пайдам пуа. Пашаеҥ-влак шагалрак черланаш тӱҥалыныт, — рашемден ойла озанлык вуйлатыше.
Озанлык коллектив кугу. Тушко коклан подылаш йєратыше-влакат логалыт. Тыгай еҥ-влакым палат, но тыште нунын дечын вигак утлаш, паша гыч луктын колташ огыт вашке, вет ялыште паша вер шотышто чӱдӧ, ешым пукшаш-йӱкташ кӱлеш. Айдеме, манмыла, йӧршеш йомын кертеш. Тыгай еҥ-влакым озанлык шке кўшешыже ик гана веле огыл эмлаш колта. Южгунам пашам сайын ыштыше пӧръеҥ-влакак «эҥыремышвотыш» логалыт. Тыгай еҥ-влакым эмлат, умылтарымаш пашам эртарат, шылталат. Южо еҥ, чынже денак умыла да чын корныш шогалеш. А икмыняр гана эмлыме деч варат айдеме ок вашталт гын, тудын дене чеверласашышт перна.
Колхозын «Чевер май» вокальный ансамбльжым ынде районышто веле огыл, пӱтынь республикыште сайын палат, очыни. Штатыште баянистым кучат. Дмитрий Афанасьев тӱҥ солистлан шотлалтеш. Але марте тиде группышто выступатлыше кок солистке декрет отпускышто лийме деч вара пашашке лектын. Ынде ансамбльын концертше-влакым уэш ончаш йӧн лектеш.
Спортлан кугу тӱткышым ойырат. Озанлыкын шкенжын ече базыже, тушто витле мужыр ечыже улыт. Ечыгорным эреак шотышто кучат. Тышке ялла гыч толыт, ече дене пайдаланымылан огыт тўлє. Телым район кўкшытан тӱрлӧ таҥасымаш-влакат эртат. Аркадий Арсентьевич шкежат каныш кечылаште ече ӱмбаке шогалеш.
Тӱшка пашашке мўндыр ялла гычат коштыт. Тыгай еҥ-влаклан шке машина дене паша вер марте толаш колхоз тылза еда лу тонн бензиным яра ойыра. Озанлыкыште тыршыше-влак кредитлан банкыш огыт кошт, колхоз пуа. Мутлан, колхоз член у машинам налнеже але оралтым чоҥаш тӱҥалнеже, но оксаже ок сите. Колхоз кредитым ойыра, тудым вара кум ий жапыште пєртылта. Кызыт калык кидыште озанлыкын вич миллион наре теҥге оксаже коштеш.
Тиде кечылаште колхозник-влаклан кажныжлан ик тоннат пеле пырчым килограммжым кок теҥгеат пеле дене пуэдат. Кӧ колхоз член огыл, тудлан шыдаҥым, мутлан, килограммжым индеш-лу теҥге дене ужалат.
Кушко от мий – чыла вере паша шӱлыш
Ме Чӱксола ушкал комплексыште да рӱдӧ машинавечыште лийна. Кок вережат пашам кумылын ыштымым ужна, арулык шижалтеш.
— Мый комплекс начальниклан ик ий ыштем, — каласкала А.Афанасьева. – Коллективыштына нылле еҥ шотлалтеш. Группылаште кажне ушкал деч кокла шот дене коло вич-нылле килограмм марте шєрым лӱштат. Ончыл радамыште Надежда Горохова ден Наталья Нагаева улыт. Курго ситышын, телылан сайын ямдылалтме. Шєрын арулыкшо верч чот тыршена, вет качествылан йодмаш эре кушкеш. Доярке-шамыч ситат. Самырык-влакат пашашке ушнат. Теве Надежда Горохова ден Надежда Иванова эше самырык улыт.
Озанлыкын рӱдӧ машинавечыже, мастерскойжо У Торъял посёлкышто, ончычсо райсельхозтехникын мастерскойыштыжо, верланеныт. Тышке ме колхозын тӱҥ агрономжо А.Курбатов дене мийышна да мастерской вуйлатыше А.Ведерников дене вашлийна.
— Тыште техникым идалык мучко гаяк ачалена, — каласала А.Ведерников. – Шыжым да телым паша ешаралтеш, пасушто кучылтмо техникым шотыш кондаш кӱлеш. Техникым ачалаш специалист-влак звено полша, нунылан ўшан кугу. Ынде мландым пушкыдемдыме да ӱдымӧ агрегат-шамычым олмыкташ тӱҥалына.
Озанлыкыште паша ик кечыланат, ик татланат ок лыплане. Тыште тыршыше-влакым У ий дене шокшын саламлена, сай лектышым, тазалыкым тыланена. Тек пасуштышт ончыкыжымат поян лектышан шурно кушкеш, вольыкышт шукырак шӧрым-шылым пуа.
Вячеслав СМОЛЕНЦЕВ
Снимкылаште: А.Новиков; тӱҥ агроном А.Курбатов; мастерской вуйлатыше А.Ведерников; Чӱксола комплекс начальник А.Афанасьева; доярке Л.Леухина; доярке Н.Нагаева; сварщик С.Смородинов, механизатор Р.Нагаев, сварщик-практикант В.Иванов; механизатор С.Эсаулов; колхозын ушкалже-влак.
Авторын фотожо
